عوامل موثر در بروز دیابت(مرض قند) نوع یک در کودکان و عارضه های آن
کودکانی که به دیابت نوع یک مبتلا می‌شوند، بدن‌شان دیگر هورمون مهم انسولین را تولید نمی‌کند. چون کودک برای زنده ماندن به انسولین نیاز دارد، باید انسولین از دست رفته را جایگزین کنید. دیابت نوع یک در کودکان در گذشته دیابت جوانی یا دیابت وابسته به انسولین گفته می‌شد. تشخیص دیابت نوع 1 در کودکان در ابتدا برای کودک و والدین بسیار سخت و ناراحت کننده است. والدین و کودک، بسته به سن او، باید یاد بگیرند که چگونه انسولین تزریق کنند، کربوهیدرات مصرفی را کنترل و قند خون را اندازه‌گیری کنند.
علل بروز دیابت نوع یک در کودکان
علت دقیق ابتلا به دیابت نوع یک هنوز مشخص نیست، اما در اکثر بیماران مبتلا به این نوع دیابت، سیستم ایمنی بدن که در شرایط عادی با باکتری‌ها و ویروس‌ها مبارزه می‌کند، به اشتباه سلول‌های تولید کننده انسولین (islet) در پانکراس را از بین می‌برد. عوامل محیطی و ژنتیکی نیز در این فرایند نقش دارند.
انسولین مسئول منتقل کردن قند (گلوکز) از جریان خون به سلول‌های بدن است. قند هنگام هضم غذا وارد جریان خون می‌شود. وقتی سلول‌های آیلت (islet) پانکراس از بین می‌روند، تولید انسولین در بدن به شدت کاهش یافته یا به صفر می‌رسد. به همین دلیل، مقدار گلوکز در جریان خون بالا می‌رود و ممکن است عوارض جدی و حتی مرگباری ایجاد کند.
علائم دیابت نوع یک در کودکان
نشانه‌ها و علائم مرض قند نوع یک در کودکان معمولاً به سرعت و ظرف یک بازه‌ی چندهفته‌ای بروز می‌یابد. این نشانه‌ها و علائم عبارت است از:
- تکرر ادرار و افزایش تشنگی: قند اضافه‌ی انباشته شده در جریان خون، مایعات را از بافت‌ها بیرون می‌کشد. بنابراین کودک تشنه می‌شود و بیشتر مایعات می‌نوشد، در نتیجه بیشتر از حد معمول ادرار می‌کند.
- گرسنگی شدید: وقتی انسولین کافی برای بردن قند به سلول‌های کودک وجود نداشته باشد، اندام‌ها و عضلات کودک انرژی نخواهند داشت. در نتیجه کودک گرسنگی شدیدی را احساس می‌کند.
- کاهش وزن: هرچند کودک برای رفع گرسنگی‌اش، بیشتر از حد معمول غذا می‌خورد، اما وزنش کم می‌شود؛ روند کاهش وزن گاهی بسیار سریع است. بافت‌های عضلانی و ذخایر چربی، بدون انرژی‌ای که قند برای بدن تامین می‌کند، تحلیل می‌روند. کاهش وزن غیرقابل توضیح غالباً نخستین نشانه‌ی ابتلا به دیابت نوع یک در کودکان است.
- خستگی مزمن: نبود قند در سلول‌های کودک باعث خستگی و بی‌حالی او می‌شود.
- تحریک‌پذیری یا تغییرات رفتاری: علاوه بر مشکلات رفتاری، عملکرد تحصیلی کودک نیز به طور ناگهانی افت می‌کند.
- استشمام بوی میوه از دهان کودک: سوزاندن چربی به جای قند، مواد خاصی به نام کتون را تولید می‌کند که باعث استشمام بوی میوه از دهان کودک می‌شود.
- تاری دید: اگر قند خون کودک بسیار بالا باشد، مایعات از عدسی چشم‌های کودک بیرون کشیده می‌شود.
- عفونت مخمری: دختر بچه‌های مبتلا به دیابت نوع 1 دچار عفونت مخمری دستگاه تناسلی می‌شوند. نوزادان نیز در اثر عفونت دچار راش پوشکی می‌شوند.
عامل‌های خطر
مرض قند نوع 1 در کودکان به شرح زیر است:
- سابقه خانوادگی: هر فردی که والدین یا خواهر و برادرش به دیابت نوع 1 مبتلا باشد، اندکی بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به این عارضه قرار دارد.
- استعداد ژنتیکی: وجود ژن‌های خاص خطر ابتلا به دیابت نوع یک را افزایش می‌دهد.
- نژاد: دیابت نوع یک در ایالات متحده در میان کودکان سفیدپوست غیراسپانیولی شایع‌تر از نژادهای دیگر است.
عامل‌های خطر محیطی
- ویروس‌های خاص: آلوده شدن به بعضی ویروس‌ها موجب تخریب خودایمنی سلول‌های آیلت می‌شود.
- رژیم غذایی: هیچ عامل تغذیه‌ای در رژیم غذایی نوزادان یافت نشده است که به نظر برسد عامل ابتلا به دیابت نوع 1 باشد. بااین حال مصرف زودهنگام شیر گاو مرتبط با خطر افزایش ابتلا به دیابت نوع یک دانسته می‌شود، حال آن که تغذیه با شیر مادر، این خطر را کاهش می‌دهد. زمان شروع کردن تغذیه با غذای کمکی نیز بر خطر ابتلا به دیابت نوع یک تاثیر می‌گذارد.
عوارض
عوارض دیابت نوع یک در کودکان به تدریج ایجاد می‌شود. اگر قند خون در طولانی مدت به خوبی کنترل نشود، عوارض دیابت در نهایت ناتوان کننده یا حتی مرگبار می‌شود. عوارض دیابت نوع 1 در کودکان به شرح زیر است:
- بیماری‌های قلبی ـ عروقی: دیابت خطر ابتلا به عارضه‌هایی مانند بیماری‌های قلبی ـ عروقی همراه با درد قفسه سینه (آنژین)، حمله قلبی، سکته مغزی، تنگ شدن شریان‌ها (تصلب شرایین یا آترواسکلروز) و فشار خون بالا را در سال‌های بعد به شدت افزایش می‌دهد.
- آسیب عصبی: وجود قند خون اضافه به دیواره‌ی رگ‌های ظریفی که عصب‌های کودک، به ویژه عصب‌های پا را تغذیه می‌کنند، آسیب می‌زند و به عوارضی مانند گزگز، بی‌حسی، سوزش یا درد دامن می‌زند. آسیب عصبی معمولاً به تدریج و طی یک دوره طولانی رخ می‌دهد.
- آسیب کلیه: دیابت می‌تواند به گروه‌های مویرگی و رگی بی‌شماری که پسماندها را از خون تصفیه می‌کنند، آسیب بزند. آسیب شدید منجر به نارسایی کلیه یا بیماری غیرقابل برگشت مرحله نهایی کلیه می‌شود که انجام دیالیز یا پیوند کلیه را ضروری می‌سازد.
- آسیب چشمی: دیابت می‌تواند به رگ‌های شبکیه آسیب بزند که منجر به ضعف بینایی و حتی نابینایی می‌شود. همچنین دیابت می‌تواند موجب کاتاراکت (آب مروارید) شود و خطر ابتلا به آب سیاه (گلوکوم) را افزایش دهد.
- عارضه‌های پوستی: دیابت کودک را در برابر مشکلات پوستی، مانند عفونت‌های باکتریایی، عفونت‌های قارچی و خارش آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- پوکی استخوان: دیابت تراکم مواد معدنی را در استخوان کاهش می‌دهد و به این ترتیب خطر ابتلا به پوکی استخوان در بزرگسالی افزایش می‌یابد.
تشخیص دیابت نوع یک در کودکان
آزمایش‌های خون مختلفی برای تشخیص دیابت نوع یک در کودکان انجام می‌شود.
آزمایش قند خون تصادفی
آزمایش قند خون تصادفی، آزمایش غربالگری اولیه برای تشخیص دیابت نوع 1 به شمار می‌آید. نمونه خون در زمان اتفاقی گرفته می‌شود. چنانچه نتیجه آزمایش، صرف نظر از زمان آخرین صرف غذا، 200 میلی‌گرم بر دسی لیتر (mg/dL) یا بالاتر باشد، احتمال ابتلا به دیابت داده می‌شود.
آزمایش هموگلوبین گلیکوزیله (A1C)
میزان متوسط قند خون در دو تا سه ماه گذشته با توجه به نتیجه این آزمایش تعیین می‌شود. درصد قند خون متصل به پروتئین حامل اکسیژن در گلبول‌های قرمز (هموگلوبین) در این آزمایش اندازه‌گیری می‌شود. چنانچه نتایج دو آزمایش مجزای A1C، 6.5 درصد یا بالاتر باشد، احتمال ابتلا به دیابت داده می‌شود.
آزمایش قند خون ناشتا
نمونه قند خون صبح ناشتا از کودک گرفته می‌شود. میزان قند خون ناشتا mg/dL 126 یا بالاتر بیانگر ابتلا به دیابت نوع 1 است.
درمان دیابت نوع یک در کودکان
دیابت نوع یک به درمان مادام‌العمر نیاز دارد و با روش‌هایی مانند کنترل قند خون، انسولین درمانی، تغذیه سالم و ورزش منظم ـ حتی برای کودکان ـ پیگیری می‌شود. طرح درمان دیابت کودک به موازات رشد و تغییر او، تغییر داده می‌شود.
کنترل قند خون
قند خون فرزندتان را باید حداقل 4 بار در روز یا حتی بیشتر اندازه‌گیری و یادداشت کنید. برای این کار به دستگاه اندازه‌گیری قند خون نیاز دارید؛ با بعضی دستگاه‌ها می‌توانید این اندازه‌گیری را از روی نقاط دیگری از بدن، به جز نوک انگشتان انجام دهید.
اندازه‌گیری‌های مکرر تنها راه برای مطمئن شدن از باقی ماندن میزان قند خون در محدوده‌ی نرمال است، این محدوده به موازات رشد و تغییر کودک، عوض می‌شود.
پایش مستمر گلوکز (CGM )
پایش مستمر گلوکز (CGM) جدیدترین راه برای نظارت بر میزان قند خون است. این روش برای افرادی که علائم هشدار دهنده‌ی معمول هیپوگلیسمی (افت قند خون) را تجربه نمی‌کنند، بسیار مفید است.
CGM با استفاده از سوزن بسیار ظریفی انجام می‌شود که زیر پوست قرار داده می‌شود تا میزان گلوکز خون را هر چند دقیقه یک بار اندازه‌گیری کند. البته CGM هنوز به اندازه‌ی پایش قند خون استاندارد دقیق شمرده نمی‌شود. CGM می‌تواند یک ابزار اندازه‌گیری تکمیلی باشد، اما معمولاً جایگزین اندازه‌گیری قند خون معمولی نمی‌شود.
انسولین و داروهای دیگر
تمام افراد مبتلا به دیابت نوع یک برای زنده ماندن به انسولین درمانی نیاز دارند. انسولین در گونه‌های متفاوت زیر به بیماران ارائه می‌شود:
- انسولین سریع‌الاثر: اثر درمان با انسولین‌هایی مانند لیسپرو (هومالوگ)، آسپارات (NovoLog) و گلولیزین (Apidra) بعد از 15 دقیقه شروع می‌شود، ظرف یک ساعت به اوج می‌رسد و چهار ساعت ادامه دارد.
- انسولین کوتاه اثر: انسولین‌هایی مانند انسولین انسانی ( Humulin R) باید 20 ـ 30 دقیقه قبل از صرف غذا تزریق شود، اثر دارو ظرف یک و نیم تا دو ساعت به اوج می‌رسد و چهار تا شش ساعت ادامه دارد.
- انسولین متوسط‌الاثر: اثر درمان با انسولین‌هایی مانند انسولین NPH (هومولین N) حدوداً یک ساعت بعد از تزریق شروع می‌شود، ظرف شش ساعت به اوج می‌رسد و 12 ـ 24 ساعت ادامه دارد.
- انسولین طولانی اثر: درمان با انسولین‌هایی مانند انسولین گلارژین (لانتوس) و انسولین دتمیر (لومیر) تقریباً نقطه‌ی اوج اثر ندارد و تاثیر آن 20 ـ 26 ساعت ادامه دارد.
پزشک معالج ترکیبی از انواع انسولین را با توجه به سن و نیازهای کودک، برای مصرف در طول ساعات روز و شب تجویز می‌کند.
تغذیه سالم
فرزندان شما نیازی به رعایت رژیم غذایی بی‌مزه دیابتی تا ابد ندارند. در واقع، آنها باید مقدار زیادی میوه، سبزیجات و غلات کامل مصرف کنند و رژیم غذایی آنها باید حاوی غذاهای کم‌چرب و کم‌کالری و پر از مواد مغذی باشد. مصرف کربوهیدرات باید به طور منظم و در حد ایده‌آل باشد.
متخصصان تغذیه کودکان احتمالاً توصیه می‌کنند که کودکان و همچنین سایر اعضای خانواده کمترین مقدار شیرینی‌جات و فراورده‌های حیوانی را مصرف کنند. این برنامه غذایی بهترین گزینه برای تمام خانواده است. مصرف فراورده‌های قندی در برنامه غذایی هیچ مشکلی ندارد، البته به شرطی که این خوراکی‌ها به همراه وعده‌های غذایی اصلی مصرف شوند.
اضافه کردن برخی از خوراکی‌ها مانند مواد حاوی چربی یا قند بالا به برنامه غذایی کودکان دشوارتر از مصرف غذاهای سالم‌تر است. به عنوان مثال، مصرف خوراکی‌های پرچرب باعث می‌شود قند خون پس از چند ساعت ناگهان افزایش یابد، زیرا چربی هضم غذا را کند می‌کند.
فعالیت بدنی
همه ما باید ورزش‌های ایروبیک را به طور منظم انجام دهیم، و این امر برای کودکان مبتلا به دیابت نوع یک نیز بسیار مهم است. باید فرزندان خود را تشویق کنیم که فعالیت بدنی داشته باشند، بهتر است اگر خودمان همراه آنها ورزش کنیم. ورزش باید به عنوان یک بخش ثابت از برنامه روزانه کودکان ما تلقی شود.
به یاد داشته باشید که فعالیت بدنی معمولاً باعث کاهش قند خون می‌شود و تا 12 ساعت بعد تاثیر مثبتی بر روی قند خون دارد. بنابراین، وقتی فرزندان شروع به فعالیت بدنی جدیدی می‌کنند، باید قند خون آنها را به طور منظم بررسی کنیم تا از واکنش بدن آنها به این فعالیت جدید مطمئن شویم. ممکن است نیاز باشد تا برنامه غذایی یا دوز انسولین را برای تعدیل اثر افزایش فعالیت تغییر دهیم.
نشانه‌های وجود مشکل در کودکان مبتلا به دیابت نوع یک
افت قند خون
هیپوگلیسمی (افت قند خون) به حالتی گفته می‌شود که قند خون کودک پایین‌تر از محدوده‌ی نرمال قرار می‌گیرد. دلایل متعددی برای افت قند خون وجود دارد که از آن جمله می‌توان به حذف وعده غذایی، انجام دادن فعالیت بدنی سنگین‌تر از حد معمول یا تزریق مقدار زیاد انسولین اشاره کرد.
نشانه‌ها و علائم اولیه افت قند خون
- رنگ پریدگی
- تعریق
- گرسنگی
- لرز
- تحریک‌پذیری
- مضطرب یا عصبی بودن
- سردرد
نشانه‌ها و علائم ثانویه افت قند خون
- بی‌حالی (لتارژی)
- گیجی یا بی‌قراری
- نامفهوم شدن گفتار
- از بین رفتن هماهنگی
- عجیب شدن رفتار
- بیهوشی
اگر فرزندتان دچار افت قند خون شد، چکار باید کنید
- به فرزندتان آب میوه، قرص گلوکز، آب نبات، نوشابه معمولی (غیررژیمی) یا منبع دیگری از مواد قندی بدهید.
- قند خون را بعد از گذشت حدوداً 15 دقیقه دوباره اندازه‌گیری کنید تا مطمئن شوید که قند خون بالا آمده و به حد نرمال رسیده است.
- اگر قند خون هنوز پایین بود، مواد قندی بیشتری به کودک بدهید و قند خون را بعد از 15 دقیقه دوباره اندازه‌گیری کنید.
هیپرگلیسمی
هیپرگلیسمی به بالاتر رفتن قند خون از حد نرمال گفته می‌شود. قند خون به دلایل متعددی افزایش می‌یابد که از آن جمله می‌توان به بیماری، پرخوری، خوردن غذاهای نامناسب و مصرف نکردن انسولین اشاره کرد.
نشانه‌ها و علائم بالا رفتن قند خون
- تکرر ادرار
- افزایش تشنگی یا خشکی دهان
- تاری دید
- خستگی مزمن
- حالت تهوع
اگر به بالا رفتن قند خون فرزندتان مشکوک شدید، چکار باید بکنید:
- قند خون کودک را اندازه‌گیری کنید.
- اگر قند خون بالاتر از حد نرمال باشد، شاید لازم باشد که دوز اضافی انسولین تزریق کنید.
- 15 دقیقه صبر کنید، سپس قند خون را مجدداً اندازه‌گیری کنید.
- برنامه غذایی یا دارویی کودک را تنظیم کنید تا از بالا رفتن قند خون در آینده جلوگیری کنید.
کتواسیدوز دیابتی
کمبود شدید انسولین باعث می‌شود که بدن کودک کتون تولید کند. کتون اضافی در خون کودک جمع می‌شود و وارد ادرار می‌شود. این عارضه اصطلاحاً کتواسیدوز دیابتی (DKA) گفته می‌شود که اگر به موقع درمان نشود، ممکن است منجر به مرگ شود.
نشانه‌ها و علائم کتواسیدوز دیابتی
- تشنگی یا خشکی دهان شدید
- تکرر ادرار
- خستگی
- خشکی یا سرخی پوست
- حالت تهوع، استفراغ یا دل درد
- استشمام بوی شیرین میوه‌ای از دهان کودک
- گیجی
اگر احتمال ابتلا به DKA را دادید، وجود کتون اضافی در ادرار کودک را با استفاده از کیت آزمایش کتون که بدون نسخه در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد، اندازه‌گیری کنید. اگر میزان کتون بالا بود، با پزشک معالج فرزندتان تماس بگیرید یا به اورژانس مراجعه کنید.
تحصیل و دیابت
بیماری فرزندتان را به آموزگاران و مربی بهداشت مدرسه‌ی وی اطلاع بدهید و آنها را از علائم بالا و پایین بودن قند خون مطلع سازید. ممکن است لازم باشد که مربی بهداشت انسولین تزریق کند یا قند خون فرزندتان را اندازه‌گیری کند.
پیشگیری
در حال حاضر هیچ روش شناخته شده‌ای برای پیشگیری از ابتلا به دیابت نوع یک در کودکان وجود ندارد. آزمایش‌هایی برای تعیین پادتن‌های مربوط به ابتلا به اختلال دیابت نوع یک، بر روی کودکانی که در معرض خطر بالای ابتلا به این بیماری قرار دارند، انجام می‌شود. اما وجود این پادتن‌ها ابتلا به دیابت را اجتناب‌ناپذیر نمی‌سازد. حتی اگر پادتن‌ها مشخص شود، هنوز راهی برای پیشگیری از دیابت نوع یک تعریف نشده است.
اگرچه روشی برای جلوگیری از ابتلا به دیابت نوع یک در کودکان وجود ندارد، اما با رعایت توصیه‌های زیر می‌توانید دست‌کم از بروز عوارض جلوگیری کنید:
– تلاش کنید در کنترل قند خون و حفظ آن در محدوده‌ی مناسب به فرزندتان کمک کنید.
– اهمیت تغذیه سالم و ورزش منظم را به فرزندتان یاد بدهید.
– به طور مرتب به پزشک معالج فرزندتان مراجعه کنید و برنامه‌های مراقبتی مناسب را دنبال کنید.
