تیروئیدیت هاشیموتو: بیماری خود ایمنی التهاب مزمن تیروئید
بیماری هاشیموتو (Hashimoto’s disease) به عارضه‌ای گفته می‌شود که سیستم ایمنی بدن در اثر ابتلا به آن به غده‌ی تیروئید حمله می‌کند، غده‌ی تیروئید غده‌ی کوچکی در پایین گردن، زیر سیب آدم است. غده تیروئید بخشی از سیستم غدد درون‌ریز است؛ این سیستم هورمون‌هایی را تولید می‌کند که بسیاری از عملکردهای بدن را با هم هماهنگ می‌کند.
التهاب ناشی از بیماری هاشیموتو، موسوم به تیروئیدیت لنفوسیتی مزمن غالباً منجر به کم‌کاری غده تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) می‌شود. تیروئیدیت هاشیموتو شایع‌ترین علت کم‌کاری تیروئید به شمار می‌آید. این بیماری عمدتاً در زنان میانسال مشاهده می‌شود، هرچند مردان، کودکان و زنان در هر گروه سنی نیز ممکن است به آن مبتلا شوند.
پزشکان عملکرد تیروئید را برای تشخیص بیماری هاشیموتو آزمایش می‌کنند. بیماری هاشیموتو از طریق درمان جایگزینی هورمون تیروئید معمولاً به سادگی و به روشی موثر درمان می‌شود.
علل بیماری هاشیموتو
بیماری هاشیموتو نوعی اختلال خودایمنی است که سیستم ایمنی بدن در اثر ابتلا به آن، پادتن‌هایی را تولید می‌کند که به غده‌ی تیروئید آسیب می‌زند. پزشکان هنوز نمی‌دانند که چرا سیستم ایمنی بدن به غده تیروئید حمله می‌کند. برخی دانشمندان فکر می‌کنند که نوعی ویروس یا باکتری موجب بروز این واکنش می‌شود، حال آن که عده‌ای معتقدند نقص ژنتیکی عامل این بیماری است.
ترکیبی از عامل‌های مختلف، از قبیل وراثت، جنسیت و سن، احتمال ابتلا به این اختلال را تعیین می‌کند.
علائم بیماری هاشیموتو
ممکن است در ابتدا متوجه نشانه‌ها یا علائم تیروئیدیت هاشیموتو نشوید یا فقط متوجه ورم کردن جلوی گلو (گواتر) بشوید. بیماری هاشیموتو معمولاً به تدریج و ظرف چند سال پیشرفت می‌کند و به آسیب مزمن تیروئید دامن می‌زند، در نتیجه میزان هورمون تیروئید در خون کاهش می‌یابد. نشانه‌ها و علائم بیماری هاشیموتو عمدتاً همان نشانه‌های کم‌کاری تیروئید است.
نشانه‌ها و علائم کم‌کاری تیروئید به شرح زیر است:
- خستگی مزمن و تنبلی
- افزایش حساسیت به سرما
- یبوست
- خشکی و رنگ‌پریدگی پوست
- پف کردن صورت
- شکننده شدن ناخن‌ها
- ریزش مو
- بزرگ شدن زبان
- کاهش وزن غیرقابل توضیح
- درد، گرفتگی، خشکی و حساسیت به لمس عضلات
- خشکی و درد مفاصل
- ضعف عضلانی
- خونریزی قاعدگی طولانی یا شدید (منوراژی)
- افسردگی
- خطاهای حافظه
زمان مراجعه به پزشک
چنانچه با نشانه‌ها و علائم زیر مواجه شدید به پزشک مراجعه کنید:
- خستگی بدون هیچ علت مشخص
- خشکی پوست
- متورم و رنگ پریده شدن صورت
- یبوست
همچنین در شرایط زیر نیز لازم است که برای آزمایش‌های دوره‌ای بررسی عملکرد تیروئید به پزشک مراجعه کنید:
- چنانچه جراحی تیروئید انجام داده باشید.
- با ید رادیواکتیو یا داروهای ضدتیروئید تحت درمان قرار گرفته باشید.
- پرتودرمانی سر، گردن یا بالای قفسه سینه انجام داده باشید.
اگر کلسترول خون‌تان بالا است، از پزشک بخواهید بررسی کند که آیا کم‌کاری تیروئید می‌تواند علت این عارضه باشد یا خیر.
همچنین چنانچه به دلیل ابتلا به کم‌کاری تیروئید ناشی از بیماری هاشیموتو تحت هورمون درمانی قرار دارید، حتماً در زمان‌های تعیین شده به پزشک مراجعه کنید. مطمئن شدن از دریافت کردن دوز صحیح دارو بسیار مهم است. مقدار دارویی که باید برای جایگزینی عملکرد تیروئید مصرف کنید، به مرور زمان تغییر می‌کند.
عامل‌های خطر
عامل‌های زیر خطر ابتلا به تیروئیدیت هاشیموتو را افزایش می‌دهد:
- جنسیت: زنان بیشتر از مردان به بیماری هاشیموتو مبتلا می‌شوند.
- سن: احتمال ابتلا به بیماری هاشیموتو در هر سنی وجود دارد، اما این بیماری عمدتاً در دوران میانسالی بروز می‌یابد.
- وراثت: اگر در خانواده‌تان سابقه‌ی ابتلا به بیماریهای تیروئید یا دیگر بیماریهای خودایمنی وجود داشته باشد، بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری هاشیموتو قرار دارید.
- دیگر بیماریهای خودایمنی: مبتلا بودن به بیماریهای خودایمنی دیگری، مانند روماتیسم، دیابت نوع یک یا لوپوس، خطر ابتلا به بیمرای هاشیموتو را افزایش می‌دهد.
- قرار گرفتن در معرض تشعشع: افرادی که مقادیر بالایی از تشعشع محیطی را دریافت می‌کنند، بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هاشیموتو هستند.
عوارض
چنانچه کم‌کاری تیروئید ناشی از بیماری هاشیموتو به موقع درمان نشود، عوارض متعددی بروز می‌یابد که در این بخش به توضیح آنها می‌پردازیم.
گواتر
تحریک مداوم تیروئید برای آزاد کردن هورمون‌های بیشتر منجر به بزرگ شدن غده‌ی تیروئید می‌شود؛ این عارضه اصطلاحاً گواتر گفته می‌شود. کم‌کاری تیروئید یکی از شایع‌ترین علل گواتر است. اگرچه گواتر معمولاً ناراحت کننده نیست، اما گواتر بزرگ ظاهر ناخوشایندی دارد و ممکن است بلع یا تنفس را مختل کند.
مشکلات قلبی
بیماری هاشیموتو می‌تواند خطر ابتلا به بیماریهای قلبی را افزایش دهد، چون بالا بودن میزان کلسترول لیپوپروتئین کم‌چگال (LDL) یا همان کلسترول بد یکی از عوارض کم‌کاری غده تیروئید به شمار می‌آید. چنانچه کم‌کاری تیروئید به موقع درمان نشود، می‌تواند منجر به بزرگ شدن قلب و احتمالاً نارسایی قلبی شود.
ناراحتی‌های روانی
برخی بیماران در اوایل دوران ابتلا به بیماری هاشیموتو دچار افسردگی می‌شوند و این افسردگی به مرور زمان شدیدتر می‌شود. همچنین بیماری هاشیموتو هم در مردان و هم در زنان موجب کاهش میل جنسی می‌شود و عملکرد ذهنی را کند می‌کند.
میکس ادما
این عارضه‌ی نادر و مرگبار به دلیل کم‌کاری تیروئید در درازمدت و در نتیجه‌ی درمان نکردن بیماری هاشیموتو بروز می‌یابد. نشانه‌ها و علائم آن شامل خواب‌آلودگی می‌شود که بی‌حالی عمیق و بیهوشی را در پی دارد.
دمای پایین، مصرف داروهای آرام‌بخش، عفونت یا وارد شدن استرس‌ها و فشارهای دیگر به بدن موجب کمای میکس ادما می‌شود. میکس ادما به درمان اورژانسی فوری نیاز دارد.
نقص‌های مادرزادی
اگر مادری که کم‌کاری تیروئید ناشی از بیماری هاشیموتو را درمان نکرده باشد، احتمال ابتلا به نقص‌های مادرزادی در نوزادی که به دنیا می‌آورد، بیشتر است. این نوزادان در معرض خطر بیشتری قرار دارند نسبت به نوزادانی که از مادران سالم به دنیا می‌آیند. پزشکان از قدیم‌الایام می‌دانند که این گروه از کودکان بیشتر مستعد دچار شدن به مشکلات رشدی و ذهنی هستند. بین بارداری مادران مبتلا به کم‌کاری تیروئید و بروز نقص‌های مادرزادی مانند شکاف کام، ارتباط مستقیم وجود دارد.
علاوه بر این، ابتلای مادر به کم‌کاری تیروئید خطر بروز مشکلات قلبی، مغزی و کلیوی را در نوزادان افزایش می‌دهد. بنابراین، اگر قصد دارید باردار شوید یا در مراحل اولیه‌ی بارداری هستید، حتماً باید آزمایش تیروئید خود را انجام دهید.
تشخیص بیماری هاشیموتو
پزشک با توجه به وجود احساس خستگی مزمن، تنبلی، خشکی پوست، یبوست، گرفتگی صدا یا سابقه‌ی ابتلا به مشکلات تیروئید یا گواتر در بیمار، دستور آزمایش‌های تشخیصی بیماری هاشیموتو را می‌دهد.
تیروئیدیت هاشیموتو برمبنای نشانه‌ها و علائم و نتایج آزمایش‌های خونی تشخیص داده می‌شود که میزان هورمون تیروئید و هورمون محرک تیروئید (TSH) تولید شده در غده هیپوفیز را اندازه‌گیری می‌کند. به طور کلی آزمایش‌های زیر برای تشخیص بیماری هاشیموتو انجام می‌شود:
- آزمایش هورمون‌ها: مقدار هورمون‌های تولید شده توسط غده‌های تیروئید و هیپوفیز در آزمایش خون تعیین می‌شود. اگر تیروئید کم‌کار باشد، میزان هورمون تیروئید پایین خواهد بود. هم‌زمان میزان هورمون TSH افزایش می‌یابد، چون غده هیپوفیز سعی می‌کند که غده تیروئید را به تولید هورمون تیروئید بیشتر تحریک کند.
- آزمایش پادتن: چون بیماری هاشیموتو نوعی اختلال خودایمنی است، با تولید پادتن‌های غیرعادی همراه است. آزمایش خون وجود پادتن‌های مخالف تیروئید پراکسیداز (پادتن‌های TPO) را تایید می‌کند؛ تیروئید پراکسیداز در حالت عادی در غده تیروئید وجود دارد و نقش مهمی را در تولید هورمون‌های تیروئید ایفا می‌کند.
پزشکان در گذشته نمی‌توانستند تیروئید کم‌کار، یعنی شاخص اصلی بیماری هاشیموتو را تا زمان پیشرفته شدن علائم تشخیص بدهند. اما پزشکان امروزه به کمک آزمایش حساس TSH می‌توانند اختلال‌های تیروئید را بسیار زودتر، غالباً پیش از بروز علائم تشخیص بدهند.
چون آزمایش TSH بهترین آزمایش برای غربالگری است، پزشک احتمالاً ابتدا میزان TSH را کنترل می‌کند و سپس در صورت لزوم، دستور آزمایش هورمون تیروئید را می‌دهد. به علاوه آزمایش TSH نقش مهمی در مدیریت کم‌کاری تیروئید دارد. این آزمایش‌ها برای تعیین مقدار صحیح دارو در ابتدای دوره درمان و در طول آن، به پزشک کمک می‌کنند.
درمان بیماری هاشیموتو
درمان بیماری هاشیموتو شامل تحت نظر گرفتن بیمار و تجویز دارو می‌شود. چنانچه شواهدی دال بر کمبود هورمون وجود نداشته باشد و تیروئید عملکرد نرمالی داشته باشد، پزشک ترجیح می‌دهد که منتظر بماند و بیمار را تحت نظر داشته باشد. اگر بیمار به دارو نیاز پیدا کند، احتمالاً باید تا پایان عمر دارو مصرف کند.
هورمون‌های مصنوعی
اگر بیماری هاشیموتو باعث کمبود هورمون تیروئید شود، درمان جایگزینی هورمون با هورمون تیروئید توصیه می‌شود. درمان دارویی معمولاً شامل مصرف روزانه‌ی هورمون تیروئید مصنوعی لووتیروکسین (لووکسیل، سینتروئید و اقلام مشابه) می‌شود.
لووتیروکسین سنتزی همانند تیروکسین است، تیروکسین نسخه‌ی طبیعی این هورمون است که توسط غده تیروئید تولید می‌شود. داروهای خوراکی میزان هورمون را به سطح عادی برمی‌گردانند و تمام علائم کم‌کاری تیروئید را از بین می‌برند.
درمان با لووتیروکسین معمولاً مادام‌العمر است، اما چون ممکن است دوز مورد نیاز دارو تغییر کند، پزشک میزان TSH را هر 12 ماه یکبار کنترل می‌کند.
کنترل دوز دارو
در ابتدای درمان با داروی لووتیروکسین، پزشک معمولاً میزان هورمون TSH را چند هفته بعد از شروع درمان اندازه‌گیری می‌کند تا مقدار مناسب دارو را تعیین کند. مصرف اضافی لووتیروکسین می‌تواند منجر به تسریع روند تحلیل استخوان شود و در نتیجه ممکن است پوکی استخوان را تشدید کند یا خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهد. همچنین، زیاده‌روی در مصرف لووتیروکسین ممکن است باعث اختلالات ریتم قلب (آریتمی) شود.
در صورتی که بیمار دچار ناراحتی‌های قلبی-عروقی یا کم‌کاری شدید تیروئید باشد، پزشک ممکن است درمان را با مقادیر کمتری از دارو شروع کرده و سپس دوز دارو را به تدریج افزایش دهد. این روش به قلب اجازه می‌دهد تا با افزایش متابولیسم خود تطبیق کند.
در صورت مصرف مناسب لووتیروکسین، عوارض جانبی چندانی ایجاد نخواهد شد و این دارو تقریباً ارزان است. اگر برند دارو را عوض کردید، حتماً این موضوع را به پزشک اطلاع دهید تا در صورت لزوم دوز دارو را تغییر دهد.
همچنین، حتماً نباید نوبت مصرف دارو را فراموش کنید یا مصرف دارو را به طور ناگهانی قطع کنید، زیرا این اقدام ممکن است منجر به بازگشت نشانه‌ها و علائم بیماری شود.
اثر مواد و داروهای دیگر
بعضی داروها، مکملها و خوراکی‌ها بر توانایی بدن برای جذب لووتیروکسین تاثیر می‌گذارد. درهر حال مصرف لووتیروکسین چهار ساعت قبل یا بعد از داروهای دیگر می‌تواند مشکل را برطرف کند. چنانچه در رژیم غذایی‌تان از مقدار زیادی فراورده‌های سویا یا با فیبر بالا استفاده می‌کنید یا مواد زیر را مصرف می‌کنید، حتماً پزشک معالج‌تان را از این موضوع مطلع کنید:
- مکمل‌های آهن شامل مولتی ویتامین‌های حاوی آهن
- کلستیرامین (Prevalite): این دارو برای پایین آوردن میزان کلسترول خون تجویز می‌شود.
- آلومینیوم هیدروکسید: این ترکیب در بعضی داروهای ضداسید وجود دارد.
- سوکرالفیت: داروی زخم
- مکمل‌های کلسیم
آیا مصرف ترکیبی از هورمون‌ها لازم است؟
لووتیروکسین یک نوع سنتزی T-4 است که به طور طبیعی در بدن تولید می‌شود. T-4 به T-3 تبدیل می‌شود. اغلب افراد با مصرف تنهایی لووتیروکسین بهبود یافته ولی برخی از بیماران حتی با مصرف این دارو بهبود نمی‌یابند.
تحقیقات نشان داده است که آیا افزودن مقدار کمی T-3 به درمان استاندارد کم‌کاری تیروئید به افرادی که بهبود نیافته‌اند کمک می‌کند یا خیر. اما بیشتر مطالعات نشان داده است که اضافه کردن T-3 به T-4، هیچ تأثیر مثبتی برای درمان ندارد.
مطالعات نشان می‌دهد که T-3 برای برخی گروه‌های بیماران، مانند افرادی که جراحی تیروئیدکتومی را انجام داده‌اند، مفید است. با این حال، نیاز به تحقیقات بیشتر در این زمینه وجود دارد.
می‌توان T-3 را به تنهایی به صورت لیوتیرونین (سیتومل) یا در ترکیب با T-4 به صورت لیوتریکس (تیرولار) مصرف کرد. مصرف ترکیب T-4 و T3 ممکن است منجر به تولید بیش از حد T3 شود، که ممکن است باعث تپش قلب، اضطراب و اختلال خواب شود.
در صورتی که مصرف T-4 به تنهایی برای بهبود وضعیت بیمار کافی نباشد، ممکن است سیتومل به درمان استاندارد لووتیروکسین اضافه شود تا بررسی شود که آیا این درمان ترکیبی نتیجه‌ی بهتری به دست می‌دهد یا خیر.
داروهای جایگزین
لووتیروکسین، نوع سنتزی تیروکسین (T- 4)، درمان استاندارد بیماری هاشیموتو به شمار می‌آید. البته عصاره‌هایی حاوی هورمون تیروئید نیز وجود دارد که از غده تیروئید خوک استخراج می‌شود. این فراورده‌ها، از قبیل آرمور تیروئید، حاوی لووتیروکسین و تری یدوتیرونین (T-3) هستند.
بااین حال مصرف عصاره‌های هورمون تیروئید، مانند آرمور تیروئید با نگرانی‌هایی از قبیل موارد زیر همراه است:
- تعادل بین T-3 و T- 4 در حیوانات مانند انسان‌ها نیست.
- مقدار دقیق T- 4 و T-3 در هر نوبت مصرف عصاره‌ی طبیعی، ممکن است تغییر کند؛ در نتیجه سطح این هورمون‌ها در جریان خون در طول دوره‌ی مصرف این دارو غیرقابل پیش‌بینی می‌شود.
