بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید را اصطلاحاً گواتر گویند. نکته مهم این است که وجود گواتر الزاماً به معنای بدکاری غده تیروئید نیست. گواتر در صورتی رخ می‌دهد که تولید هورمون توسط غده بیش از حد طبیعی (پرکاری تیروئید) یا کمتر از حد طبیعی (کم‌کاری تیروئید) باشد یا حتی از نظر ترشح هورمون مشکلی وجود نداشته باشد. گواتر بیانگر ابتلا به عارضه‌ای است که باعث رشد غیرطبیعی غده تیروئید شده است.
علائم و نشانه‌های گواتر
اکثر موارد گواتر بدون علامت است. شایع‌ترین علائم همراه با گواتر عبارت‌اند از:
- علائم مربوط به گلو مانند سرفه، گلو درد و گرفتگی صدا و گلو
- بلع دشوار (دیسفاژی یا نارسایی بلع)
- در موارد شدید مشکل تنفسی نیز رخ می‌دهد و صدا زیر و تیز میشود.
چنانچه گواتر نشأت گرفته از یک بیماری خاص باشد، علائم دیگری نیز بروز می‌یابد، که البته علائم مختص گواتر نیستند.
برای مثال پرکاری تیروئید با علائمی چون ناآرامی، تپش قلب، بیش فعالی، تعریق بیش از حد، حساسیت شدید به گرما، خستگی مزمن، افزایش اشتها، ریزش مو و کاهش وزن همراه است.
اما چنانچه گواتر پی‌آمد کم‌کاری تیروئید باشد، علائمی مانند کم‌طاقتی، یبوست، فراموشی، تغییر شخصیتی، ریزش مو و افزایش وزن بروز می‌یابد.
در کل، گواتر در بسیاری از موارد به جز تورم و بزرگ شدن غده تیروئید هیچ علامت یا نشانه دیگری ندارد.
علت بزرگ شدن غده تیروئید یا گواتر
کمبود ید یکی از رایج‌ترین دلایل به وجود آمدن گواتر است. فعالیت اصلی غده تیروئید جمع کردن ید از خون به منظور تهیه هورمون تیروئید است. بنابراین کمبود ید به کم‌کاری غده تیروئید می‌انجامد و در نتیجه غده هیپوفیز در مغز بیش از حد پایین بودن هورمون تیروئید را حس می‌کند و به تیروئید پیامی می‌فرستد که آن را در اصطلاح هورمون محرک تیروئید (TSH) گویند. همان گونه که از نام این هورمون مشخص است، TSH تولید هورمون تیروئید توسط غده تیروئید را تحریک می‌کند و منجر به بزرگ شدن آن میشود. همان طور که اشاره شد بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید را گواتر گویند. بنابراین کمبود ید یکی از علل به وجود آمدن گواتر است.
التهاب تیروئید هاشیموتو یکی دیگر از علل شکل‌گیری گواتر است که رواج بیشتری دارد. در این عارضه خودایمنی غده تیروئید توسط سیستم ایمنی خود فرد تخریب میشود. هر چه آسیب دیدگی غده بیشتر شود، توانایی آن در تولید هورمون تیروئید کمتر میشود. این بار نیز غده هیپوفیز پایین بودن میزان هورمون تیروئید را حس می‌کند و برای تحریک تیروئید TSH بیشتری ترشح می‌کند. غده تیروئید در اثر این تحریک بزرگتر میشود و گواتر بروز می‌یابد.
بیماری گریوز دیگر دلیل رایج گواتر است. در این حالت سیستم ایمنی بدن فرد غده پروتئینی به نام ایمونوگلوبین محرک تیروئید (TSI) تولید می‌کند. TSI نیز مانند TSH منجر به بزرگ شدن غده تیروئید و گواتر میشود. البته TSI اثر دیگری نیز دارد و تیروئید را تحریک به تولید بیش از حد هورمون تیروئید می‌کند و پرکاری تیروئید رخ می‌دهد. در چنین شرایطی غده هیپوفیز به دلیل بالا بودن میزان هورمون تیروئید ترشح TSH را متوقف می‌کند. بزرگ شدن غده تیروئید علی‌رغم پایین بودن میزان TSH همچنان ادامه می‌یابد و هورمون تیروئید آزاد میشود. بنابراین بیماری گریوز منجر به گواتر و پرکاری تیروئید میشود.
گواتر مولتی ندولر نیز دیگر دلیل بزرگ شدن غده تیروئید است. در بیماران مبتلا به این اختلال، درون غده گواتر یک یا چند ندول (گره) وجود دارد که باعث بزرگ شدن غده تیروئید میشود. دلیل این نوع گواتر، برخلاف دیگر گواترهای اشاره شده، کاملاً شناخته شده نیست.
البته علاوه بر علل شایع فوق، دلایل متعدد دیگری با رواج کمتر نیز وجود دارد که بعضی از آنها در نقص‌های ژنتیکی ریشه دارد، شماری دیگر به آسیب دیدن یا عفونی بودن تیروئید مربوط میشود و بقیه نیز از وجود تومور، هر دو نوع بدخیم و خوش خیم یا غیرسرطانی، نشأت می‌گیرد.
عوارض گواتر
گواتر کوچکی که از نظر زیبایی یا جسمی مشکل ایجاد نکند، مایه نگرانی نیست. اما گواتر بزرگ تنفس یا بلع را دشوار می‌سازد و باعث سرفه یا گرفتگی گلو میشود. چنانچه گواتر پی‌آمد ابتلا به بیماری دیگری چون کم‌کاری یا پرکاری تیروئید باشد، با علائم گوناگونی چون خستگی مزمن، افزایش یا کاهش وزن ناخواسته، تحریک‌پذیری یا زودرنجی و اختلال‌های خواب همراه خواهد بود.
عاملهای خطر گواتر
عاملهای خطر ابتلا به گواتر به شرح زیر است:
عاملهای خطر شایع:
- مصرف نمک غذایی فاقد ید کافی
- افراد بالای ۴۰ سال بیشتر در معرض خطر ابتلا به گواتر قرار دارند.
- گواتر در میان زنان شایعتر است و زنان بیشتر مستعد ابتلا به اختلال‌های تیروئید هستند.
- اختلال‌های تیروئید بنا به دلایل نامشخص در دوران بارداری و یائسگی بیشتر بروز می‌یابد.
- مصرف داروهایی مانند آمیودارون که برای درمان بیماریهای قلبی تجویز میشود، داروهای مخصوص بیماریهای روانی مانند لیتیوم و داروهای دیگری مانند فنیل بوتازون، آمینوگلوتتیمید و پروپیل تیوراسیل خطر ابتلا به گواتر را افزایش می‌دهد.
- پرتودرمانی متمرکز بر گردن و قفسه سینه
- سابقه خانوادگی ابتلا به گواتر
عاملهای خطر ابتلا به گواتر که درصد شیوع پایین تری دارند:
- سابقه خانوادگی ابتلا به بیماریهای خودایمنی
- کشیدن سیگار
- استرس هیجانی
- عفونت: عفونت به ندرت موجب ابتلا به گواتر میشود.
- غذاهای گواترزا (گواتروژنیک):
- کلم برگ، گل کلم، کلم بوک چوی، بروکلی، کلم بروکسل، کلم قمری، خردل و خردل سبز، تربچه، کلم روتاباگا، کلم کیل، دانه سویا و شلغم.
- میوهها (هلو، گلابی، توت فرنگی)، آجیل (بادام زمینی، دانه کاج)، ساقه بامبو، سیب زمینی شیرین و اسفناج.
تشخیص گواتر
گواتر معمولاً هنگام معاینه بالینی و با توجه به بزرگ شدن غده تیروئید تشخیص داده میشود. در هر حال وجود گواتر بیانگر ناهنجاری در غده تیروئید است، بنابراین تعیین علت گواتر بسیار مهم است. در گام نخست آزمایش‌های مربوط به عملکرد تیروئید به منظور تعیین پرکاری یا کم‌کاری تیروئید انجام میشود. پزشک دستور انجام آزمایش‌های دیگر را با توجه به نتایج آزمایش‌های عملکرد تیروئید می‌دهد.
اگر تیروئید به صورت گسترده بزرگ شده باشد و غده نیز پرکار باشد، پزشک آزمایش‌هایی را جهت تشخیص بیماری گریوز انجام می‌دهد. اما اگر تیروئید کم کار باشد، احتمال ابتلا به التهاب تیروئید هاشیموتو ببیشتر است و باید آزمایش‌های خون بیشتری برای تایید این تشخیص انجام شود. اسکن با ید رادیواکتیو، سونوگرافی تیروئید یا نمونه برداری از غده تیروئید با سوزن ظریف نیز از آزمایش‌های تشخیصی علت گواتر به شمار می‌آیند.
درمان بیماری گواتر
درمان به علت گواتر بستگی دارد. اگر وجود گواتر به کمبود ید در رژیم غذایی مربوط باشد، بیمار در ابتدا مکمل خوراکی ید دریافت می‌کند. مصرف این مکمل باعث کوچک شدن گواتر میشود، اما غالباً این روش گواتر را کاملاً از بین نمی‌برد.
اگر علت گواتر، التهاب تیروئید هاشیموتو باشد و تیروئید کم‌کار باشد، بیمار باید قرص مکمل هورمون تیروئید را به صورت روزانه مصرف کند. هر چند با مصرف این قرص میزان هورمون تیروئید به سطح طبیعی بازمی‌گردد، اما گواتر معمولاً به طور کامل از بین نمی‌رود. اگرچه گواتر کوچکتر میشود، گاهی اوقات بافت همبند داخل غده آن‌قدر زیاد است که گواتر از حد مشخصی نمی‌تواند کوچکتر شود. بااین حال درمان با هورمون تیروئید معمولاً از بزرگتر شدن گواتر جلوگیری می‌کند. جراحی معمولاً درمان متداولی برای التهاب تیروئید نیست، اگرچه برای برخی بیماران روش مناسبی به شمار می‌رود.
اگر گواتر پی‌آمد پرکاری تیروئید باشد، درمان به علت این پرکاری بستگی خواهد داشت. درمان بعضی علل پرکاری تیروئید به از بین رفتن و ناپدید شدن گواتر می‌انجامد. برای مثال درمان بیماری گریوز با ید رادیواکتیو معمولاً به کوچکتر شدن یا از بین رفتن گواتر منجر میشود.
در بسیاری از گواترها، مانند گواتر مولی ندولار، میزان هورمون تیروئید خون طبیعی است. چنین گواترهایی معمولاً پس از تشخیص صحیح به درمان خاصی نیاز ندارد. چنانچه درمان خاصی پیشنهاد نشود، پزشک به بیمار هشدار می‌دهد که در خطر ابتلا به بیماری کم‌کاری یا پرکاری تیروئید قرار دارد. بااین حال اگر بزرگی تیروئید به تنهایی مشکل‌ساز باشد، برای مثال گواتر آن‌قدر بزرگ شود که مجرای عبور هوا مسدود شود، پزشک پیشنهاد می‌دهد تا گواتر طی عمل جراحی بیرون آورده شود.
گواتر هر علتی داشته باشد، بیمار باید پس از تشخیص نیز به طورمنظم، دست‌کم سالی یک بار، برای معاینه به پزشک مراجعه کند.
سوالات متداول
آیا بیماری گواتر خطرناک است؟
گواتر معمولا از تعدادی ندول تیروئیدی شکل گرفته و غالباً غیر سرطانی و قابل درمان است. در صورتی که گواتر منجر به سرطان شود میتواند تهدیدی برای زندگی بیمار در نظر گرفته شود.
آیا میتوان گواتر را در خانه رمان کرد؟
دو روش برای پیشگیری و درمان گواتر در خانه را باید در نظر داشت:
- مصرف ید به میزان کافی: میتوانید از غذای دریایی برای رسیدن به این هدف استفاده کنید.
- از مصرف زیادی ید پرهیز کنید: ممکن است گواتر ناشی از مصرف زیاد از حد ید باشد بنابراین باید میزان ید ورودی به بدن را کنترل کنید.
آیا گواتر خود به خود درمان میشود؟
گواتر خفیف ممکن است خود به خود بعد از مدتی درمان و رفع شود. اما این احتمال هم وجود دارد که بزرگتر شده و خود هورمون تیروئید تولید کند. گواتر باید تحت نظر پزشک مورد درمان قرار گیرد.
آیا ممکن است گواتر تبدیل به سرطان شود؟
گواتر معمولاً از غدههای خوش خیم ناشی شده است اما گاهاً ممکن است این غدهها سرطانی و بد خیم باشند. برای تشخیص خوش خیم یا بدخیم بودن گواتر باید تحت نظر پزشک به مداوا پرداخت.
آیا گواتر باعث چاقی میشود؟
گواتر به طور معمول بدون علائم است و منجر به تغییرات هورمونی تیروئید نمیشود. در نتیجه چاقی از علائم گواتر محسوب نمیشود. اما گاهاً ممکن است بدن بیمار دچار تورم شود.
آیا گواتر یک بیماری ارثی است؟
گواتر ممکن است ناشی از مسائل وراثتی و ژنتیکی باشد. دیگر عواملی که ریسک ابتلا به گواتر را بالا میبرند شامل این موارد هستند: جنسیت(در خانم ها شایعتر است)، افزایش سن، کمبود و یا زیاد بودن مصرف ید.
