بین ۲۵-۷۰ درصد از تغییرات غیر طبیعی در وزن بدن ناشی از اختلالات هورمونی می باشد. در کل بایستی اذعان داشت که نقش عوامل هورمونی در چاقی ثابت شده است که عواملی چون سوخت و ساز پائین بدن در حال استراحت، عدم سوخت و ساز کامل چربی به همراه تمایل زیاد بدن برای استفاده از کربوهیدراتها (مواد قندی) به عنوان سوخت میتوانند زمینه چاقی هورمونی را نشان دهند.
آیا هورمون‌ها باعث چاق شدن ما می‌شوند؟
هرچه موارد چاقی در دنیای امروز افزایش پیدا میکند، به تعداد تئوری‌هایی که علل و راه‌حل‌های این مشکل را بررسی میکنند نیز افزوده میشود. علم هورمون‌ها و چاقی روز به روز تخصصی‌تر میشود و محققین در حال بحث درباره احتمال وجود زمینه ژنتیکی، تأثیر سبک زندگی، اثر سیاسی – اقتصادی یا عنصر نژادی روی چاقی هستند.
یک بدن سالم می‌داند چه زمانی گرسنه است و چه زمانی به اندازه کافی غذا مصرف کرده. ولی سوال اینجاست که بدن از کجا این موارد را “می‌داند”؟ تمام ساز و برگ بدن در ارتباط با گرسنگی و سیری توسط پیام‌رسان‌های شیمیایی کنترل میشود که در پاسخ به پیغام‌های مغز و همچنین محرک‌های خارجی تولید می‌شوند. این پیام‌رسان‌های شیمیایی با عنوان هورمون‌ها شناخته (و تعریف) می‌شوند.
تاثیر هورمون لپتین بر چاقی هورمونی
لپتین پروتئینی است که در سلولهای چربی ساخته میشود و به درون گردش خون وارد میشود. این هورمون در مغز به کمک گیرنده‌های لپتین عمل خود را انجام میدهد. لپتین در تنظیم وزن و تعادل انرژی چاقی هورمونی نقش دارد. لپتین یک مهار کننده اشتها در چاقی هورمونی است و با اثر بر هیپوتالاموس سبب کاهش مصرف غذا و افزایش مصرف انرژی می شود، همچنین لپتین متابولیسم (سوخت و ساز) اسیدهای چرب را تحریک می کند.
در چاقی هورمونی، بعد از کاهش وزن تمایل به پرخوری بیشتر می شود. این امر سبب کاهش سطح هورمون لپتین در بدن می شود. در این حالت مغز فکر میکند که گرسنه است و می گوید من انرژی ای را که قبلاً داشتم، حالا ندارم. سپس چندین فرایند در بدن آغاز به کار میکنند تا لپتین را به سطح قبلی باز گردانند. یکی از آنها تحریک عصب واگ است که بین مغز و شکم در جریان است. وقتی عصب واگ تحریک می شود، شما گرسنه می شوید و مجبورتان می کند تا انرژی بیشتری دریافت کنید و آنها را در بافت چربی ذخیره می کند.
میزان لپتین در بدن افراد با چاقی هورمونی بالاست ، اما مشکلی که وجود دارد این است که مغز آنها سیگنال مهمی ندارد تا خوردن را متوقف کند. چرا مغز این مسئله را نمی فهمد؟ این امر به مقاومت به لپتین شناخته می شود. همانند مقاومت به انسولین که پانکراس مقدار زیادی انسولین تولید می کند، اما بدن نمی تواند پاسخ درستی به آن بدهد. راههایی برای کمک به کارکرد لپتین وجود دارد. مانند کاهش مقاومت به انسولین و کاهش تری گلیسرید . بنابر این نباید سطح انسولین را بالا برد و از مصرف شکر، قند، شیرینی، مربا و کلاً قندهای ساده اجتناب و همچنین مصرف سرخ کردنیها را محدود کرد.
تاثیر هورمون گرلین بر چاقی هورمونی
هورمونی است که از معده ترشح میشود و اثر مستقیمی بر سیستم اعصاب مرکزی دارد. این هورمون احتمالاً با اثر بر هیپوتالاموس سبب افزایش اشتها، کاهش سوخت و ساز و کاهش سوختن چربی ها می شود. میزان گرلین قبل از مصرف غذا افزایش و پس از آن کاهش می یابد. میزان گرلین با کاهش وزن در ارتباط است. کاهش وزن میزان گرلین را افزایش می دهد(با تداخل در عملکرد لپتین). میزان گردش این هورمون در افراد دچار چاقی هورمونی کمتر است و در افراد لاغر در حالت گرسنگی افزایش می یابد. خوردن غذاهای چرب سبب افزایش هورمون گرلین می شود. بنابراین کاهش مصرف چربی برای عدم تحریک ترشح این هورمون ضروری به نظر می رسد.
یکی از علل ناخنک زدن و هله هوله خوردن حتی در زمانی که فرد سیر است، هورمون گرلین است. نامنظم و در ساعت های نامشخص غذا خوردن سبب افزایش هورمون گرلین می شود. این امر می تواند سبب کاهش سوخت و ساز بدن و کاهش سوختن چربی ها شود.
استروژن و تستوسترون
استروژن به عنوان هورمون زنانه و تستوسترون به عنوان هورمون مردانه شناخته میشود. اگرچه در حقیقت هم استرادیول و هم تستوسترون عملکردهای متنوعی در هر دو جنس دارند، ولی زنان در جوانی ۱۰ برابر بیشتر از مردان دارای استروژن هستند و همچنین مردان نیز ۱۰ برابر بیشتر از زنان تستوسترون دارند. این تفاوت‌های چشمگیر در سطح استروژن و تستوسترون در زنان و مردان بسیاری از خصوصیاتی را تعریف میکند که ظاهر و طرز رفتار زنان و مردان را از هم متمایز میکند، از جمله نحوه تقسیم چربی در نواحی مختلف بدن.
زنان بیشتر چربی را زیر پوست خود (چربی زیر پوستی) و اطراف باسن و سینه‌های خود ذخیره میکنند. این امر موجب میشود که جسم زنانه شکلی شبیه به ساعت شنی پیدا نماید. هنگامی که سطح استروژن به بیشترین میزان خود می‌رسد، چربی بیشتری در اطراف باسن و ران‌ها ذخیره میشود که در نتیجه شکلی گلابی مانند به بدن زنان می‌دهند، به این نوع از تجمع چربی در بدن چاقی با الگوی زنانه یا “چاقی ژنوئید” گفته میشود.
معمولاً مردان سالم استروژن و چربی زیرپوستی بسیار کمی دارند. وقتی وزن مردان افزایش پیدا میکند، چربی در شکم ذخیره میشود، در فضایی موسوم به فضای روده‌ای، و به این نوع از افزایش وزن “چربی احشایی” یا “افزایش وزن مرکزی” گفته میشود. این نوع تجمع چربی به بدن مردان ظاهری شبیه به سیب میدهد و هنگامی تجمع چربی بیش از حد نرمال باشد، با عنوان چاقی “آندروئید” (یا چاقی با الگوی مردانه) شناخته میشود. البته باید بدانید که این چربی‌ها از لحاظ متابولیسم بدن فعال‌ترین نوع چربی‌ها هستند و به همین خاطر به سهولت می‌توان آنها را آب کرد – به همین دلیل است که مردان ساده‌تر از زنان وزن خود را کاهش می‌دهند. چربی احشایی در پاسخ به آدرنالین (هورمون “جنگ یا گریز”) و فعالیت‌های پرفشار به سهولت جابجا میشود. اجداد شکارچی خودمان را در نظر بگیرید – مردان چربی احشایی خود را در زمانی که غذا فراوان بوده ذخیره می‌کردند تا بتوانند در زمان شکار برای وعده‌های غذایی بعدی آن را به عنوان سوخت عضلات بسوزانند.
بافت چربی به خودی خود یکی از اعضای سیستم درون‌ریز بدن (تولید کننده هورمون) است. این بافت حاوی آنزیم آروماتاز است، که تستوسترون را به استرادیول و آندروستن‌دیون را به استرون تبدیل میکند. در زنان یائسه که دارای اضافه وزن نیز هستند، استرون می‌تواند به جای استرادیول بر گردش استروژن در بدن غالب شود. استرون یک دهم نیروی استرادیول را دارد و وجود آن در خون در غیاب استرادیول یکی از اصلی‌ترین نشانه‌های یائسگی است.
دهیدرواپی آندروسترون (DHEA)
دهیدرواپی آندروسترون (DHEA) پیش ماده‌ای است که برای تولید استروژن و تستوسترون در بافت‌های بدن مورد نیاز است و به همین خاطر این هورمون در مقادیر بسیار بیشتری از سایر هورمون‌های استروئیدی در سیستم گردش خون وجود دارد. تحقیقاتی که بر مکمل‌های DHEA انجام شده هیچ تأثیر قابل توجهی را بر وزن بدن یافت نکرده است، ولی یکی از متابولیت‌های طبیعی آن، یعنی ۷-کتو دهیدرواپی آندروسترون، باعث افزایش میزان سوخت و ساز شده و در نتیجه به کاهش وزن کمک میکند.
پروژسترون
پروژسترون برای توانایی خود در متعادل کردن و بهینه‌سازی تأثیرات استروژن شناخته میشود. در هر چرخه ماهانه، استرادیول باعث تکثیر سلولهای اپیتلیال سینه و بافت ارگان‌های جنسی میشود. پروژسترونی که در نیمه دوم چرخه قاعدگی تولید میشود تکثیر سلولی ناشی از تحریک استروژن را کند میکند. همچنین به بافت اجازه میدهد تا کار تخصصی خود را انجام داده و بافت‌ها از همدیگر متمایز شوند. به همین دلیل، برای متعادل کردن درمان جایگزینی هورمون استروژن به پروژسترون نیاز داریم تا از رشد بیش از اندازه و تکثیر بافت رحمی جلوگیری کرده و خطر سرطان مخاط رحمی را کاهش دهد.
همانطور که شاید بدانید از پروژستین مصنوعی نیز برای این منظور استفاده میشود، اما باید بدانید که اگرچه این ماده مصنوعی می‌تواند به طرز موثری تکثیر بافت مخاطی رحم را مهار کند ولی عوارض مضری بر سایر نواحی بدن می‌گذارد، از جمله سیستم قلبی – عروقی و سینه‌ها. پروژسترون طبیعی این عوارض مضر را ندارد و قطعاً اثرات بسیار مفیدی در بدن خواهد گذاشت. ولی برخی از زنان می‌گویند که پروژسترون طبیعی باعث افزایش وزن و نفخ میشود. مطالعات نشان داده‌اند که زنان در نیمه دوم چرخه قاعدگی و در طول دوره بارداری، یعنی زمانی که سطح پروژسترون از سطح معمول بالاتر است، اشتهای بیشتری پیدا میکنند و در نتیجه بیشتر غذا می‌خورند. افزایش اشتها به غذا خوردن در دوره آمادگی برای بارداری و در اوایل دوره بارداری از لحاظ فیزیولوژیکی منطقی است، ولی در غیر این صورت نیازی به افزایش بیش از اندازه سطح پروژسترون نخواهیم داشت.
برخی از انواع درمان جایگزینی هورمون پروژسترون می‌تواند باعث افزایش بی‌رویه سطح پروژسترون شود و در نتیجه خطر مقاومت انسولین را افزایش دهد. این امر نه تنها باعث سوختن انرژی نمی‌شود بلکه موجب ذخیره چربی خواهد شد. همانطور که نظارت بر سایر هورمون‌ها مهم است، نظارت بر سطح پروژسترون نیز در دوره مصرف مکمل بسیار مهم است تا مطمئن شوید که سطح این هورمون بیشتر از سطح فیزیولوژیکی نیست و با استرادیول و تستوسترون در تعادل است. نفخ یا افزایش وزن به این معناست که پروژسترون زیادی مصرف کرده‌اید.
کورتیزول
کورتیزول یکی از هورمون‌های فوق کلیوی است که برای تنظیم قند خون، ذخیره و سوزاندن چربی و کنترل عملکرد سایر سیستم‌های بدن همچون سیستم ایمنی ضروری است. کورتیزول با همکاری هورمون‌های دیگر بدن، اثر هورمون‌ها را در بدن متعادل میکند. کورتیزول از غدد فوق کلیوی و در پاسخ به محرک‌های تنش‌زایی که مغز دریافت میکند ترشح میشود. این محرک‌های تنش‌زا در انواع بسیار مختلفی رخ می‌دهند، برخی از این محرک‌ها عبارتند از پایین آمدن سطح گلوکوز در خون، فشار عاطفی یا جسمی و یا حمله پاتوژن‌ها (عوامل بیماری‌زا) به بدن.
کورتیزول موجب حرکت کردن گلوکوز از داخل گلیکوژن به کبد میشود تا بعنوان سوخت کوتاه مدت عضلات مورد استفاده قرار گیرد. اگرچه میزان نرمال کورتیزول در بدن برای بقای انسان ضروری است ولی بالا رفتن سطح آن در خون توسط محرک‌ها باعث از کار افتادن عملکرد سیستم‌های غیرضروری بدن میشود، از جمله سیستم ایمنی؛ و تولید سایر هورمون‌ها را نیز مهار میکند، از جمله‌های هورمون‌های جنسی، هورمون رشد و هورمون‌های تیروئید.
هنگامی که محرک تنش‌زا برای مدت زیادی وجود داشته باشد، این سیستم دچار اختلال شده و شخص دچار عارضه استرسی مزمن شده و در نتیجه سطح کورتیزول خون بطور مداوم در سطح بالایی خواهد ماند. هنگامی که این مشکل رخ دهد، تأثیرات کورتیزول بر قند خون موجب افزایش اشتهای شخص، مخصوصاً برای مصرف کربوهیدرات میشود (غذا خوردن استرسی) و گلوکوز اضافی در بدن بعنوان چربی ذخیره میشود، مخصوصاً در ناحیه احشاء، این ناحیه از بدن گیرنده‌های کورتیزول بیشتری نسبت به سایر بافت‌های چربی دارد. افزایش وزن مرتبط با استرس را می‌توان با پیدا کردن و کاهش دادن منشأ استرس درمان کرد، همچنین استفاده از تکنیک‌های آرامش بخش برای کاهش تأثیرات مضر استرس بر بدن نیز برای درمان این عارضه موثر است.
