منظور از بلوغ زودرس این است که بلوغ جنسی دختر یا پسر بسیار زودتر از زمان مورد انتظار شروع می‌شود. به طور کلی بلوغ زودرس برای اشاره به وضعیتی به کار برده می‌شود که ویژگی‌های جنسی زنانه قبل از ۸ سالگی در دختر و ویژگی‌های جنسی مردانه قبل از ۹ سالگی در پسر مشاهده شود.
بلوغ زودرس عارضه‌ای نادر است که از هر پنج تا ده هزار نفر کودک فقط یک نفر درگیر آن می‌شود. اگر فکر می‌کنید که فرزندتان در حال تجربه بلوغ زودرس است، در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر با این مشکل آشنا شوید.
بلوغ زودرس چیست؟
بلوغ زودرس به حالتی گفته می‌شود که بلوغ بسیار زودتر از زمان معمول شروع شود. کودکان جهش رشد را طی فرآیند بلوغ تجربه می‌کنند و ویژگی‌های جسمی جنسی بزرگسالان را پیدا می‌کنند.
هیپوتالاموس موادی شیمیایی موسوم به هورمون را در مغز تولید می‌کند، ترشح این مواد باعث می‌شود که غده هیپوفیز هورمون‌هایی به نام گنادوتروپین‌ها را آزاد کند. گنادوتروپین‌ها رشد غدد جنسی یا اصطلاحاً گنادها را تحریک می‌کنند؛ بیضه‌ها در پسران و تخمدان‌ها در دختران همان غدد جنسی هستند. بیضه‌های پسران هورمون تستوسترون تولید می‌کند و تخمدان‌های دختران نیز هورمون استروژن تولید می‌کند. بلوغ معمولاً در دختران در بازه سنی ۸ ـ ۱۳ سال و در پسران در بازه سنی ۹ ـ ۱۴ سال شروع می‌شود.
اما این فرآیند در کودکانی که بلوغ زودرس دارند، بسیار زودتر شروع می‌شود؛ دختران قبل از هشت سالگی از ویژگی‌های جنسی ثانویه مانند پستان برخوردار می‌شوند و تغییرات جنسی محسوسی نیز در پسران قبل از نه سالگی مشاهده می‌شود.
انواع بلوغ زودرس
بلوغ زودرس دارای دو نوع مرکزی و محیطی است. علل بروز این دو نوع بلوغ زودرس با هم تفاوت دارد، اما تغییراتی که در بدن ایجاد می‌کنند، مشابه است.
بلوغ زودرس مرکزی
بلوغ زودرس مرکزی (CPP) زمانی رخ می‌دهد که مغز گنادوتروپین‌ها را در سن بسیار پایین تولید کند.
گنادوتروپین‌ها هورمون‌هایی هستند که توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شوند و به غدد جنسی (گنادها) پیام می‌دهند که هورمون‌های جنسی مسئول ایجاد تغییرات جسمی مرتبط با بلوغ را تولید کنند ـ غدد جنسی در تخمدان‌های دختران و بیضه‌های پسران قرار دارد.
علل بروز بلوغ زودرس مرکزی غالباً مشخص نیست. اکثر کودکان دچار این عارضه هیچ مشکل جسمی جدی دیگری ندارند و به بیماری خاصی مبتلا نیستند که باعث شروع بلوغ زودرس شده باشد.
بااین حال بلوغ زودرس مرکزی در بعضی موارد پی‌آمد عارضه‌های زیر است:
- وجود تومور در مغز یا ستون فقرات
- آسیب دیدن مغز یا نخاع
- آب آوردن مادرزادی مغز
- کم‌کاری تیروئید
بلوغ زودرس محیطی
درصد شیوع بلوغ زودرس محیطی (PPP) از بلوغ زودرس مرکزی پایین‌تر است. این نوع بلوغ زودرس پی‌آمد ترشح زودهنگام گنادوتروپین‌ها توسط غده هیپوفیز نیست، بلکه نتیجه تولید زودهنگام هورمون‌های آندروژن و استروژن در دیگر بخش‌های بدن است. به همین دلیل است که از بلوغ زودرس محیطی گاهی با اصطلاح بلوغ زودرس مستقل از گنادوتروپین (GIPP) نیز یاد می‌شود.
تولید زودهنگام آندروژن و استروژن می‌تواند نشان دهنده وجود مشکل در اندام‌های زیر باشد:
- بیضه‌ها
- تخمدان‌ها
- غدد فوق کلیوی
- غده هیپوفیز
دیگر علل احتمالی بلوغ زودرس محیطی به شرح زیر است:
- وجود تومور در غده هیپوفیز یا فوق کلیوی
- کیست تخمدان در دختران
- تومور بیضه در پسران
- سندرم مک‌کیون ـ آلبرایت: این سندرم نوعی اختلال ژنتیکی نادر است که باعث بروز مشکلاتی در تولید هورمون، رنگ پوست و سلامت استخوان می‌شود.
دیگر گونه‌های بلوغ زودرس
بلوغ زودرس دو گونه دیگر هم دارد که به اندازه دو گونه مرکزی و محیطی جدی نیستند.
یک نوع تلارک زودرس است که باعث رشد جزئی سینه در دختران می‌شود. بزرگ شدن سینه محدود است و در نهایت تا رسیدن به سن بلوغ نرمال ناپدید می‌شود.
نوع دوم آدرنارک زودرس (adrenarche) گفته می‌شود و زمانی رخ می‌دهد که غدد آدرنال هورمون آندروژن را در سن بسیار پایین تولید کنند. در نتیجه مقدار کمی مو در ناحیه شرمگاهی رشد می‌کند و بدن کودک بوی بدن افراد بالغ را به خود می‌گیرد. اما هیچ ویژگی غیرعادی دیگری تا رسیدن به محدوده سنی بلوغ ایجاد نمی‌شود.
درمان این دو نوع بلوغ زودرس ضروری نیست.
کودکان مستعد بلوغ زودرس
درصد شیوع بلوغ زودرس در دختران بسیار بالاتر از پسران است. کودکان افریقایی ـ امریکایی نیز بیشتر از بقیه مستعد ابتلا به این عارضه نادر هستند.
وجود سابقه خانوادگی بلوغ زودرس احتمال بروز این عارضه را در کودکان خانواده افزایش می‌دهد.
پژوهشگران در حال تحقیق درباره عامل‌های خطر ژنتیکی بلوغ زودرس، از قبیل جهش ژن کیس‌پپتین (KISS1) و گیرنده آن (KISS1R) هستند. MKRN3 ژنی است که از پدر به فرزندان منتقل می‌شود و به نظر می‌رسد که در شروع بلوغ زودرس نقش داشته باشد.
دیگر عامل‌های خطر بلوغ زودرس به شرح زیر است:
- چاقی
- مصرف کردن یا تماس داشتن با فرآورده‌های حاوی تستوسترون یا آندروژن از قبیل قرص ضدبارداری یا کرم‌ها و پمادهای هورمونی
- پرتودرمانی تومورهای مغزی یا نخاعی، لوسمی و عارضه‌های مشابه
علائم بلوغ زودرس
بلوغ زودرس در دختران و پسران منجر به رشد زودهنگام و غیرعادی استخوان‌ها و عضلات می‌شود. بدن تغییراتی را در سن پایین شروع می‌کند که معمولاً در سال‌های پیش از نوجوانی ایجاد می‌شود.
نشانه‌های بلوغ زودرس در دختران و پسران به شرح زیر است:
- جهش رشدی سریع
- رشد موهای شرمگاهی و زیربغل
- آکنه و جوش
- بوی بدن بزرگسالان
نشانه‌های بلوغ زودرس در دختران
علائم بلوغ زودرس در دختران عبارت است از:
- شروع قاعدگی
- بزرگ شدن پستان
نشانه‌های بلوغ زودرس در پسران
دیگر نشانه‌های بلوغ زودرس در پسران به شرح زیر است:
- بزرگ شدن آلت و بیضه‌ها
- رشد موهای صورت
- نعوظ و انزال خودبه خود
- بم شدن صدا
تشخیص بلوغ زودرس
پزشک معاینه بالینی را انجام می‌دهد و پرونده پزشکی کودک را بررسی می‌کند. همچنین عکس رادیوگرافی از دست گرفته می‌شود تا مشخص شود که استخوان‌ها تا چه حد بالغ شده‌اند. تولید بیش از حد هورمون‌های تناسلی باعث بلوغ زودهنگام استخوان‌ها می‌شود که یکی از علائم بلوغ زودرس است.
همچنین آزمایش خون برای اندازه‌گیری غلظت هورمون‌ها در خون انجام می‌شود. چنانچه نیاز به آزمایش‌های بیشتر باشد، پزشک دستور انجام MRI مغز را برای تشخیص افتراقی ناهنجاری‌هایی مانند تومور می‌دهد.
سونوگرافی لگن کیست‌ها یا تومورهای تخمدان را نشان می‌دهد، این زائده‌ها گاهی اوقات باعث بلوغ زودرس دختران می‌شوند. امواج صوتی با فرکانس بالا در تصویربرداری سونوگرافی از بافت‌های بدن عبور داده می‌شود تا تصاویر دقیقی از ساختارهای داخلی بدن به دست بیاید.
درمان بلوغ زودرس
اگر بلوغ زودرس، جزئی یا سرعت پیشرفت آن آهسته باشد، درمان ضرورتی ندارد. همچنین اگر بلوغ زودرس در سنی نزدیک به سن بلوغ نرمال شروع شود، نیازی به درمان نیست. در غیر این صورت درمان با توجه به نوع بلوغ زودرس انجام می‌شود.
مصرف دارو برای مدیریت بلوغ زودرس بسیاری از کودکان کافی است. یک گروه از داروهایی که برای درمان بلوغ زودرس تجویز می‌شود، هورمون‌های مصنوعی یا سنتزی هستند که تولید هورمون‌های تناسلی یا رشد را متوقف می‌کنند.
گاهی اوقات لازم است که عمل جراحی برای خارج کردن تومور یا توده دیگری که باعث بروز علائم بلوغ زودرس شده است، انجام شود. دور کردن کودک از منبع خارجی هورمون‌های تناسلی، برای مثال کرم استروژن، می‌تواند برای متوقف کردن بلوغ زودرس کافی باشد.
درمان بلوغ زودرس مرکزی
درمان بلوغ زودرس مرکزی با هدف متوقف کردن تولید هورمون‌های غده هیپوفیز، یعنی هورمون لوتئینه کننده (LH) و هورمون تحریک کنننده فولیکول (FSH)، انجام می‌شود.
داروی آگونیست GnRH می‌تواند فعالیت غدد جنسی را متوقف کند. این دارو معمولاً هر یک تا سه ماه یکبار تزریق می‌شود یا ایمپلنت آن کار گذاشته می‌شود تا دارو به آهستگی طی یک سال آزاد شود.
مصرف داروی آگونیست GnRH علاوه بر کاهش سرعت بلوغ، باعث می‌شود که قد کودک بلندتر از حالت بدون درمان شود. درمان معمولاً بعد از حدود ۱۶ ماه متوقف می‌شود و بلوغ ادامه پیدا می‌کند.
درمان بلوغ زودرس محیطی
چون بلوغ زودرس محیطی معمولاً پی‌آمد وجود مشکلی خاص مانند تومور است، درمان عارضه اصلی، برای مثال خارج کردن تومور، برای متوقف کردن بلوغ زودرس کافی است.
بااین حال داروهایی برای متوقف کردن تولید زودهنگام استروژن و پروژسترون تجویز می‌شود.
عوارض بلوغ زودرس
بلوغ زودرس باعث جهش رشد می‌شود، اما وقتی بلوغ پایان می‌یابد، رشد کودک متوقف می‌شود. بنابراین قد کودک نسبت به هم‌سن وسالان خود کوتاه‌تر می‌شود. به علاوه بلوغ زودرس باعث شرمساری و خجالت کودکی می‌شود که با سرعتی بیشتر از دوستان خود در حال رشد است.
صحبت با کودکان درباره بلوغ زودرس
احتمالاً فرزندتان سوالات بسیاری درباره تغییرات بدنش دارد. ممکن است هم‌کلاسی‌هایش حرف‌هایی به او بزنند و ناخواسته نظراتی بدهند که باعث ناراحتی او شود.
حتماً برای شنیدن حرف‌های فرزندتان وقت بگذارید، گوش شنوایی برای شنیدن نگرانی‌هایش داشته باشید و سوالاتش را با احتیاط اما صادقانه جوب بدهید.
به فرزندتان توضیح بدهید که هر فردی بلوغ را در زمان متفاوتی تجربه می‌کند. بلوغ برخی کودکان زودتر و بلوغ عده‌ای بسیار دیرتر شروع می‌شود. در عین حال بر این نکته تاکید کنید که همه سرانجام تمام این تغییرات را تجربه خواهند کرد.
به خاطر بسپارید که شروع زودهنگام بلوغ گاهی اوقات منجر به شکل‌گیری احساسات جنسی در کودک می‌شود. کنجکاوی و سردرگمی فرزندتان را درباره تغییرات ناشی از تولید زودهنگام هورمون‌های جنسی درک کنید. در عین حال حد و مرزهای واضحی را برای رفتارهای فرزندتان تعیین کنید و ارزشها، اولویت‌ها و انتخاب‌های سالم را به وضوح به فرزندتان توضیح بدهید.
حتی‌الامکان سعی کنید که رفتاری عادی با فرزندتان داشته باشید و از فرصت‌های مناسب برای ارتقای اعتماد به نفس و عزت نفس فرزندتان استفاده کنید. کودک را تشویق کنید که در فعالیت‌های ورزشی، هنری و امور دیگری که باعث موفقیتش در مدرسه می‌شود و اعتماد به نفسش را افزایش می‌دهد، شرکت کند.
فرزندتان را بدون تردید و نگرانی نزد مشاور ببرید تا مشاور راهبردهای مقابله‌ای را به او آموزش بدهد. ممکن است فرزندتان با مشاور راحت‌تر بتواند درباره بعضی مسائل شخصی حرف بزند.
بیمارستان‌های کودکان فعال در زمینه درمان بلوغ زودرس معمولاً با مشاورانی همکاری می‌کنند که در زمینه درمان کودکان دچار این عارضه تجربه دارند.
پیش‌آگهی
بلوغ زودرس معمولاً عوارض درازمدتی را ایجاد نمی‌کند. کوتاهی قد شاید تنها مشکلی باشد که اثر آن تا دوران بزرگسالی باقی می‌ماند.
اغلب کودکان با بهره‌گیری از درمان مناسب و در صورت لزوم مشاوره می‌توانند دوران نوجوانی و بزرگسالی سالم و شادی را تجربه کنند.
آیا امکان پیشگیری از بلوغ زودرس وجود دارد؟
اکثر موارد بلوغ زودرس قابل پیشگیری نیست. توصیه می‌شود که سعی کنید میزان تماس فرزندانتان را با هورمون‌های تناسلی مربوط به منابع خارجی محدود کنید، این منابع شامل انواع دارو، لوسیون‌ها و کرم‌های استروژن یا تستوسترون می‌شود.
