تیروئیدیت هاشیموتو: بیماری خود ایمنی التهاب مزمن تیروئید
بیماری هاشیموتو (Hashimoto’s disease) به عارضه‌ای گفته می‌شود که سیستم ایمنی بدن در اثر ابتلا به آن به غده‌ی تیروئید حمله می‌کند، غده‌ی تیروئید غده‌ی کوچکی در پایین گردن، زیر سیب آدم است. غده تیروئید بخشی از سیستم غدد درون‌ریز است؛ این سیستم هورمون‌هایی را تولید می‌کند که بسیاری از عملکردهای بدن را با هم هماهنگ می‌کند.
التهاب ناشی از بیماری هاشیموتو، موسوم به تیروئیدیت لنفوسیتی مزمن غالباً منجر به کم‌کاری غده تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) می‌شود. تیروئیدیت هاشیموتو شایع‌ترین علت کم‌کاری تیروئید به شمار می‌آید. این بیماری عمدتاً در زنان میانسال مشاهده می‌شود، هرچند مردان، کودکان و زنان در هر گروه سنی نیز ممکن است به آن مبتلا شوند.
پزشکان عملکرد تیروئید را برای تشخیص بیماری هاشیموتو آزمایش می‌کنند. بیماری هاشیموتو از طریق درمان جایگزینی هورمون تیروئید معمولاً به سادگی و به روشی موثر درمان می‌شود.
علل بیماری هاشیموتو
بیماری هاشیموتو نوعی اختلال خودایمنی است که سیستم ایمنی بدن در اثر ابتلا به آن، پادتن‌هایی را تولید می‌کند که به غده‌ی تیروئید آسیب می‌زند. پزشکان هنوز نمی‌دانند که چرا سیستم ایمنی بدن به غده تیروئید حمله می‌کند. برخی دانشمندان فکر می‌کنند که نوعی ویروس یا باکتری موجب بروز این واکنش می‌شود، حال آن که عده‌ای معتقدند نقص ژنتیکی عامل این بیماری است.
ترکیبی از عامل‌های مختلف، از قبیل وراثت، جنسیت و سن، احتمال ابتلا به این اختلال را تعیین می‌کند.
علائم بیماری هاشیموتو
ممکن است در ابتدا متوجه نشانه‌ها یا علائم تیروئیدیت هاشیموتو نشوید یا فقط متوجه ورم کردن جلوی گلو (گواتر) بشوید. بیماری هاشیموتو معمولاً به تدریج و ظرف چند سال پیشرفت می‌کند و به آسیب مزمن تیروئید دامن می‌زند، در نتیجه میزان هورمون تیروئید در خون کاهش می‌یابد. نشانه‌ها و علائم بیماری هاشیموتو عمدتاً همان نشانه‌های کم‌کاری تیروئید است.
نشانه‌ها و علائم کم‌کاری تیروئید به شرح زیر است:
- خستگی مزمن و تنبلی
- افزایش حساسیت به سرما
- یبوست
- خشکی و رنگ‌پریدگی پوست
- پف کردن صورت
- شکننده شدن ناخن‌ها
- ریزش مو
- بزرگ شدن زبان
- کاهش وزن غیرقابل توضیح
- درد، گرفتگی، خشکی و حساسیت به لمس عضلات
- خشکی و درد مفاصل
- ضعف عضلانی
- خونریزی قاعدگی طولانی یا شدید (منوراژی)
- افسردگی
- خطاهای حافظه
زمان مراجعه به پزشک
چنانچه با نشانه‌ها و علائم زیر مواجه شدید به پزشک مراجعه کنید:
- خستگی بدون هیچ علت مشخص
- خشکی پوست
- متورم و رنگ پریده شدن صورت
- یبوست
همچنین در شرایط زیر نیز لازم است که برای آزمایش‌های دوره‌ای بررسی عملکرد تیروئید به پزشک مراجعه کنید:
- چنانچه جراحی تیروئید انجام داده باشید.
- با ید رادیواکتیو یا داروهای ضدتیروئید تحت درمان قرار گرفته باشید.
- پرتودرمانی سر، گردن یا بالای قفسه سینه انجام داده باشید.
اگر کلسترول خون‌تان بالا است، از پزشک بخواهید بررسی کند که آیا کم‌کاری تیروئید می‌تواند علت این عارضه باشد یا خیر.
همچنین چنانچه به دلیل ابتلا به کم‌کاری تیروئید ناشی از بیماری هاشیموتو تحت هورمون درمانی قرار دارید، حتماً در زمان‌های تعیین شده به پزشک مراجعه کنید. مطمئن شدن از دریافت کردن دوز صحیح دارو بسیار مهم است. مقدار دارویی که باید برای جایگزینی عملکرد تیروئید مصرف کنید، به مرور زمان تغییر می‌کند.
عامل‌های خطر
عامل‌های زیر خطر ابتلا به تیروئیدیت هاشیموتو را افزایش می‌دهد:
- جنسیت: زنان بیشتر از مردان به بیماری هاشیموتو مبتلا می‌شوند.
- سن: احتمال ابتلا به بیماری هاشیموتو در هر سنی وجود دارد، اما این بیماری عمدتاً در دوران میانسالی بروز می‌یابد.
- وراثت: اگر در خانواده‌تان سابقه‌ی ابتلا به بیماریهای تیروئید یا دیگر بیماریهای خودایمنی وجود داشته باشد، بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری هاشیموتو قرار دارید.
- دیگر بیماریهای خودایمنی: مبتلا بودن به بیماریهای خودایمنی دیگری، مانند روماتیسم، دیابت نوع یک یا لوپوس، خطر ابتلا به بیمرای هاشیموتو را افزایش می‌دهد.
- قرار گرفتن در معرض تشعشع: افرادی که مقادیر بالایی از تشعشع محیطی را دریافت می‌کنند، بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هاشیموتو هستند.
عوارض
چنانچه کم‌کاری تیروئید ناشی از بیماری هاشیموتو به موقع درمان نشود، عوارض متعددی بروز می‌یابد که در این بخش به توضیح آنها می‌پردازیم.
گواتر
تحریک مداوم تیروئید برای آزاد کردن هورمون‌های بیشتر منجر به بزرگ شدن غده‌ی تیروئید می‌شود؛ این عارضه اصطلاحاً گواتر گفته می‌شود. کم‌کاری تیروئید یکی از شایع‌ترین علل گواتر است. اگرچه گواتر معمولاً ناراحت کننده نیست، اما گواتر بزرگ ظاهر ناخوشایندی دارد و ممکن است بلع یا تنفس را مختل کند.
مشکلات قلبی
بیماری هاشیموتو می‌تواند خطر ابتلا به بیماریهای قلبی را افزایش دهد، چون بالا بودن میزان کلسترول لیپوپروتئین کم‌چگال (LDL) یا همان کلسترول بد یکی از عوارض کم‌کاری غده تیروئید به شمار می‌آید. چنانچه کم‌کاری تیروئید به موقع درمان نشود، می‌تواند منجر به بزرگ شدن قلب و احتمالاً نارسایی قلبی شود.
ناراحتی‌های روانی
برخی بیماران در اوایل دوران ابتلا به بیماری هاشیموتو دچار افسردگی می‌شوند و این افسردگی به مرور زمان شدیدتر می‌شود. همچنین بیماری هاشیموتو هم در مردان و هم در زنان موجب کاهش میل جنسی می‌شود و عملکرد ذهنی را کند می‌کند.
میکس ادما
این عارضه‌ی نادر و مرگبار به دلیل کم‌کاری تیروئید در درازمدت و در نتیجه‌ی درمان نکردن بیماری هاشیموتو بروز می‌یابد. نشانه‌ها و علائم آن شامل خواب‌آلودگی می‌شود که بی‌حالی عمیق و بیهوشی را در پی دارد.
دمای پایین، مصرف داروهای آرام‌بخش، عفونت یا وارد شدن استرس‌ها و فشارهای دیگر به بدن موجب کمای میکس ادما می‌شود. میکس ادما به درمان اورژانسی فوری نیاز دارد.
نقص‌های مادرزادی
چنانچه مادری که کم‌کاری تیروئید ناشی از بیماری هاشیموتو را درمان نکرده باشد، نوزادی به دنیا بیاورد، این نوزاد بیشتر از نوزادانی که از مادران سالم به دنیا می‌آیند، در معرض خطر ابتلا به نقص‌های مادرزادی قرار دارد. پزشکان از دیرباز می‌دانند که این گروه از کودکان بیشتر مستعد دچار شدن به مشکلات رشدی و ذهنی هستند. بین بارداری مادرهای مبتلا به کم‌کاری تیروئید و بروز نقص‌های مادرزادی مانند شکاف کام ارتباط مستقیم وجود دارد.
همچنین ابتلای مادر به کم‌کاری تیروئید خطر بروز مشکلات قلبی، مغزی و کلیوی را در نوزادان افزایش می‌دهد. اگر قصد دارید باردار شوید یا اگر در مراحل اولیه‌ی بارداری هستید، حتماً آزمایش تیروئید را انجام دهید.
تشخیص بیماری هاشیموتو
پزشک با توجه به وجود احساس خستگی مزمن، تنبلی، خشکی پوست، یبوست، گرفتگی صدا یا سابقه‌ی ابتلا به مشکلات تیروئید یا گواتر در بیمار، دستور آزمایش‌های تشخیصی بیماری هاشیموتو را می‌دهد.
تیروئیدیت هاشیموتو برمبنای نشانه‌ها و علائم و نتایج آزمایش‌های خونی تشخیص داده می‌شود که میزان هورمون تیروئید و هورمون محرک تیروئید (TSH) تولید شده در غده هیپوفیز را اندازه‌گیری می‌کند. به طور کلی آزمایش‌های زیر برای تشخیص بیماری هاشیموتو انجام می‌شود:
- آزمایش هورمون‌ها: مقدار هورمون‌های تولید شده توسط غده‌های تیروئید و هیپوفیز در آزمایش خون تعیین می‌شود. اگر تیروئید کم‌کار باشد، میزان هورمون تیروئید پایین خواهد بود. هم‌زمان میزان هورمون TSH افزایش می‌یابد، چون غده هیپوفیز سعی می‌کند که غده تیروئید را به تولید هورمون تیروئید بیشتر تحریک کند.
- آزمایش پادتن: چون بیماری هاشیموتو نوعی اختلال خودایمنی است، با تولید پادتن‌های غیرعادی همراه است. آزمایش خون وجود پادتن‌های مخالف تیروئید پراکسیداز (پادتن‌های TPO) را تایید می‌کند؛ تیروئید پراکسیداز در حالت عادی در غده تیروئید وجود دارد و نقش مهمی را در تولید هورمون‌های تیروئید ایفا می‌کند.
پزشکان در گذشته نمی‌توانستند تیروئید کم‌کار، یعنی شاخص اصلی بیماری هاشیموتو را تا زمان پیشرفته شدن علائم تشخیص بدهند. اما پزشکان امروزه به کمک آزمایش حساس TSH می‌توانند اختلال‌های تیروئید را بسیار زودتر، غالباً پیش از بروز علائم تشخیص بدهند.
چون آزمایش TSH بهترین آزمایش برای غربالگری است، پزشک احتمالاً ابتدا میزان TSH را کنترل می‌کند و سپس در صورت لزوم، دستور آزمایش هورمون تیروئید را می‌دهد. به علاوه آزمایش TSH نقش مهمی در مدیریت کم‌کاری تیروئید دارد. این آزمایش‌ها برای تعیین مقدار صحیح دارو در ابتدای دوره درمان و در طول آن، به پزشک کمک می‌کنند.
درمان بیماری هاشیموتو
درمان بیماری هاشیموتو شامل تحت نظر گرفتن بیمار و تجویز دارو می‌شود. چنانچه شواهدی دال بر کمبود هورمون وجود نداشته باشد و تیروئید عملکرد نرمالی داشته باشد، پزشک ترجیح می‌دهد که منتظر بماند و بیمار را تحت نظر داشته باشد. اگر بیمار به دارو نیاز پیدا کند، احتمالاً باید تا پایان عمر دارو مصرف کند.
هورمون‌های مصنوعی
اگر بیماری هاشیموتو باعث کمبود هورمون تیروئید شود، درمان جایگزینی هورمون با هورمون تیروئید توصیه می‌شود. درمان دارویی معمولاً شامل مصرف روزانه‌ی هورمون تیروئید مصنوعی لووتیروکسین (لووکسیل، سینتروئید و اقلام مشابه) می‌شود.
لووتیروکسین سنتزی همانند تیروکسین است، تیروکسین نسخه‌ی طبیعی این هورمون است که توسط غده تیروئید تولید می‌شود. داروهای خوراکی میزان هورمون را به سطح عادی برمی‌گردانند و تمام علائم کم‌کاری تیروئید را از بین می‌برند.
درمان با لووتیروکسین معمولاً مادام‌العمر است، اما چون ممکن است دوز مورد نیاز دارو تغییر کند، پزشک میزان TSH را هر ۱۲ ماه یکبار کنترل می‌کند.
کنترل دوز دارو
پزشک برای تعیین مقدار مناسب داروی لووتیروکسین در ابتدای دوره‌ی درمان، معمولاً میزان TSH را چند هفته بعد از شروع درمان اندازه‌گیری می‌کند. وجود مقدار اضافی از هورمون تیروئید روند تحلیل استخوان را تسریع می‌کند و در نتیجه پوکی استخوان را تشدید می‌کند یا خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. زیاده‌روی در مصرف لووتیروکسین باعث ابتلا به اختلال‌های ریتم قلب (آریتمی) می‌شود.
چنانچه بیمار دچار ناراحتی‌های قلبی ـ عروقی یا کم‌کاری تیروئید شدید باشد، پزشک درمان را با تجویز مقادیر کمتری از دارو شروع می‌کند و دوز دارو را به تدریج افزایش می‌دهد. جایگزینی پیشرونده‌ی هورمون به قلب اجازه می‌دهد تا خود را با افزایش متابولیسم تطبیق بدهد.
چنانچه لووتیروکسین در مقدار مناسب مصرف شود، مصرف آن هیچ گونه عوارض جانبی به دنبال نخواهد داشت؛ به علاوه این دارو تقریباً ارزان است. چنانچه برند دارو را عوض کردید، حتماً موضوع را به پزشک اطلاع دهید تا در صورت لزوم دوز دارو را تغییر بدهند.
همچنین نوبت مصرف دارو را فراموش نکنید یا مصرف دارو را قطع نکنید. در غیر این صورت نشانه‌ها و علائم به تدریج عود خواهد کرد.
اثر مواد و داروهای دیگر
بعضی داروها، مکملها و خوراکی‌ها بر توانایی بدن برای جذب لووتیروکسین تاثیر می‌گذارد. درهر حال مصرف لووتیروکسین چهار ساعت قبل یا بعد از داروهای دیگر می‌تواند مشکل را برطرف کند. چنانچه در رژیم غذایی‌تان از مقدار زیادی فراورده‌های سویا یا با فیبر بالا استفاده می‌کنید یا مواد زیر را مصرف می‌کنید، حتماً پزشک معالج‌تان را از این موضوع مطلع کنید:
- مکمل‌های آهن شامل مولتی ویتامین‌های حاوی آهن
- کلستیرامین (Prevalite): این دارو برای پایین آوردن میزان کلسترول خون تجویز می‌شود.
- آلومینیوم هیدروکسید: این ترکیب در بعضی داروهای ضداسید وجود دارد.
- سوکرالفیت: داروی زخم
- مکمل‌های کلسیم
آیا مصرف ترکیبی از هورمون‌ها لازم است؟
لووتیروکسین نوع سنتزی T- 4 طبیعی است. T- 4 در بدن به T-3 تبدیل می‌شود. هرچند لووتیروکسین به تنهایی برای درمان اکثر افراد کافی است، برخی بیماران علی‌رغم مصرف لووتیروکسین، کاملاً بهبود نمی‌یابند.
پژوهشگران بررسی کرده‌اند که آیا تعدیل درمان استاندارد کم‌کاری تیروئید، از طریق جایگزینی مقداری T-4 با مقدار کمی T-3 به این گروه از بیماران کمک می‌کند یا خیر. اما اکثر مطالعات نشان می‌دهد که اضافه کردن T-3 هیچ مزیتی نسبت به درمان با T- 4، به تنهایی ندارد.
شواهد موجود حکایت از آن دارد که T-3 برای گروه‌های خاصی از بیماران، مانند بیمارانی که جراحی تیروئیدکتومی (عمل درآوردن تیروئید) را انجام داده‌اند، مفید است. البته پژوهش‌های بیشتری در دست انجام است.
T-3 را می‌توان به تنهایی به صورت لیوتیرونین (سیتومل) یا در ترکیب با T- 4 به صورت لیوتریکس (تیرولار) مصرف کرد. مصرف ترکیب T-4 و T3 منجر به تولید T3 در مقادیری بالاتر از حد نرمال می‌شود، این اثر به ویژه مدت کوتاهی بعد از مصرف دارو مشاهده می‌شود. بالا بودن مقدار T3 باعث تپش قلب، اضطراب و اختلال خواب می‌شود.
چنانچه مصرف T- 4 به تنهایی برای بهبود حال بیمار کافی نبوده باشد، سیتومل برای یک دوره‌ی آزمایشی سه تا شش ماهه به درمان استاندارد لووتیروکسین افزوده می‌شود تا بررسی شود که آیا این درمان ترکیبی نتیجه‌ی بهتری به دست می‌دهد یا خیر.
داروهای جایگزین
لووتیروکسین، نوع سنتزی تیروکسین (T- 4)، درمان استاندارد بیماری هاشیموتو به شمار می‌آید. البته عصاره‌هایی حاوی هورمون تیروئید نیز وجود دارد که از غده تیروئید خوک استخراج می‌شود. این فراورده‌ها، از قبیل آرمور تیروئید، حاوی لووتیروکسین و تری یدوتیرونین (T-3) هستند.
بااین حال مصرف عصاره‌های هورمون تیروئید، مانند آرمور تیروئید با نگرانی‌هایی از قبیل موارد زیر همراه است:
- تعادل بین T-3 و T- 4 در حیوانات مانند انسان‌ها نیست.
- مقدار دقیق T- 4 و T-3 در هر نوبت مصرف عصاره‌ی طبیعی، ممکن است تغییر کند؛ در نتیجه سطح این هورمون‌ها در جریان خون در طول دوره‌ی مصرف این دارو غیرقابل پیش‌بینی می‌شود.
