زودرس یا دیررسی بلوغ می تواند فشار روانی ایجاد کند. نوجوان را با هیجان های خاصی رو به رو می زد. از این رو نوجوانانی که دوره بلوغ را هم زمان با دوستانشان تجربه میکنند، در مقایسه با کسانی که این تجربه را زودتر یا دیرتر پیدا می کنند، با این پدیده به طور مثبت تری برخورد میکنند. آثار بلوغ زودرس یا دیررس برای دختران پسران متفاوت داست. برای دختران بلوغ زودرس دشوارتر از بلوغ دیررس است. زیرا انتظارات و توقعات اجتماعی بیشتری بر آنها تحمیل می‌شود. این در حالی است که اگر چه آنها با بلوغ جنسی زودتری رو به رو بوده اند ولی به لحاظ روانی – اجتماعی هنوز به رشد کافی دست نیافته اند. در مقابل برای پسران بلوغ دیررس و دشوارتر از بلوغ زودرس است. زیرا یکی از معیارهای مهم در پذیرش گروه همسالان و روابط دوستانه با دیگران قدرت جسمانی و رشد جنسی است و لو اینکه یک نوجوان به لحاظ شناختی و روانی – اجتماعی از رشد مناسبی برخوردار باشد.
بلوغ زودرس
شروع شدن پروسه بلوغ زود تر از زمان نرمالش، بلوغ زودرس نامیده می شود. در دختران ۵ برابر بیشتر از پسران است. در سه چهارم موارد علت آن مشخص نمی شود. امروزه این اختلال شایع است. در مورد سن بلوغ زودرس کمی اختلاف نظر وجود دارد که این اختلاف عقیده به علت متفاوت بودن شرایط جغرافیایی، ژنتیک، تغذیه و عوامل دیگر می باشد. بیشترین توافق برای بلوغ زودرس سن کمتر از ۸ سال می باشد. دخترانی که بلوغ زودرس دارند از نظر اخلاقی تهاجمی تر از دختران با بلوغ طبیعی هستند. مفاسد اجتماعی از جمله اعتیاد، رفتارهای ضد اجتماعی و آزار دادن والدین در این افراد بیشتر است. آرزو ها و امیدهای متفاوتی دارند و افسردگی و مشکلات در مدرسه از جمله گرفتن نمرات کم در این افراد زیاد تر است.
علت بلوغ زودرس در دختران و پسران
در بسیاری از موارد علت آن ناشناخته باقی می ماند ولی در موارد نادری ممکن است اختلالاتی در هورمون های تخمدان، تیروئید و فوق کلیه و یا هورمون های دیگر باشد. تومورهای این نواحی و عفونت ها و تومور های مغزی و صدمه مغزی نیز می تواند مسبب آن باشد.
خوردن غذاهای کنسروی به علت داشتن مواد نگهدارنده و استفاده زیاد از لوسیون و مواد آرایشی و عطرها و شامپوها که حاوی مواد شیمیایی مثل فنول و فیتو استروژن و غیره باشند و همچنین استفاده از تولیداتی که مواد نگهدارنده دارند می توانند با هورمون های بدن تداخل کنند و در ایجاد بلوغ زودرس موثر باشند. بلوغ زودرس می تواند اثرات معکوس روی سلامتی داشته باشد. مثلاً ممکن است باعث دیابت و سایر بیماری ها در سال های بعدی زندگی شود. تحقیقات نشان داده است که استرس زیاد در ایجاد بلوغ زودرس موثر است. توکسین های محیطی نیز بی تاثیر نمی باشند.
- ژن‌ها: متخصصین می‌گویند بلوغ با یک ژن به نام kiSS1 شروع می‌شود. این ژن در زمان تولد در بدن ما وجود دارد و ژن دیگری به نام GPR54 تولید می‌کند. GPR54 سالها در بدن می‌ماند تااینکه kisspeptin – موادشیمیایی که توسط ژن kiSS1 تولید می‌شود – آن را فعال کنند. GPR54 فعال‌شده مغز را برای تولید GnRH (هورمون تولیدکننده گونادوتروپین که ماده محرک غده جنسی و هورمونی قوی است) تحریک می‌کند. GnRH باعث می‌شود سایر غدد بدن مثل بیضه‌ها در پسرها و تخمدانها در دخترها هورمون‌های دیگری تولید کنند.
- هورمون‌ها: بیضه‌ها تستوسترون تولید میکنند که موجب رشد بیضه‌ها و آلت تناسلی، رشد عضلات، موها و کلفت‌تر شدن صدا در پسرها می‌شود. تخمدان‌های خانم‌ها هم به مقداری بسیار کمتر تستوسترون تولید می‌کند و این هورمون برای کمک به حفظ حجم عضلانی و استحکام استخوان‌ها استفاده می‌شود. تخمدانها استرادیول هم تولید میکنند که رشد سینه‌ها، دستگاه تولیدمثل زنانه و همچنین تنظیم عادت ماهیانه را بر عهده دارد.
- محرک‌های بلوغ: متخصصین باور دارند که عوامل محیطی یا ژنتیکی – حتی سموم محیطی – موجب تحریک بلـوغ می‌شوند. عوامل تغذیه‌ای هم به ویژه برای دخترها مهم هستند. دخترهایی که چاق هستند یا اضافه‌وزن دارند معمولاً دچار بلـوغ زودرس می‌شوند و دخترهایی که کمبود وزن دارند معمولاً دیرتر وارد دوران بـلوغ می‌شوند. این روزها احتمالاً بخاطر بالاتر بودن وزن دخترها، سن بلوغ در اکثر مناطق دنیا پایین آمده است. دانشمندان امریکایی نشان داده‌اند که حتی چاقی در دوران کودکی احتمال اینکه دختر زودتر به سن بلوغ برسد را بالا می‌برد. دانشمندان مطمئن نیستند که زمان بلوغ در پسرها هم موثر است یا خیر.
درمان بلوغ زودرس در دختران و پسران
در اینجا، اهداف درمان عبارتند از توقف بلوغ جسمانی، جلوگیری از منارک زودهنگام، نزدیک کردن قد بزرگسالی نهایی به مقدار ژنتیکی مورد انتظار آن و ایجاد امکان یک رشد روانی- اجتماعی طبیعی برای بیمار. درمان با استفاده از آنالوگ‌های GnRH بسیار قوی و با اثر طولانی، منجر به بهبود قابل توجهی در طول قد بسیاری از کودکان مبتلا به بلوغ زودرس ناشی از عارضه‌های ارگانیک و بلوغ زودرس مرکزی ناشناخته شده است. این مواد را می‌توان به شکل تزریقات زیرپوستی، از طریق بینی و به صورت ایمپلنت‌های زیرپوستی به بیمار دارد. این آگونیست‌های فوق فعال ابتدا باعث آزادسازی متناوب LH و FSH شده و سپس، بعد از چند روز، از آزادسازی آنها جلوگیری میکنند، که این باعث جلوگیری از تولید استروئیدهای گنادی نیز می‌شود. در کل، دخترانی به درمان نیاز درند که به سرعت در حال طی کردن فرایند بلوغ هستند، در حالیکه دخترانی که با سرعت کمتری این دوره را پشت سر می‌گذارند معمولاً دچار نوع مقطعی یا آهسته پیشرونده بلوغ زودرس بوده و اغلب نیازی به درمان ندارند. همچنین، از درجه پیشرفت سن استخوانی نیز می‌توان برای تعیین ضرباهنگ پیشروی فرایند بلوغ استفاده کرد. مشاوره ژنتیک برای خانواده‌های بیماران مبتلا به بلوغ زودرس محدود به مردان (تستوتوکسیکوز فامیلی) و سایر اشکال ژنتیک این اختلال مفید خواهد بود.
بلوغ دیررس
بلوغ دیررس (تاخیر در بلوغ) هنگامی رخ می‌دهد که زمان بندی بدن برای بلوغ جنسی، دیرتر از حد معمول باشد. جای نگرانی اینجاست که ممکن است فرایند بلوغ آغاز نشود یا اینکه پس از آغاز آن، متوقف گردد. برای بسیاری از نوجوانان، این مسئله فقط مربوط به تاخیر در بلوغ است و هیچ مشکل پزشکی وجود ندارد. بلوغ دیررس در بسیاری از خانواده‌ها امری طبیعی است. نشانه‌هایی که ممکن است بلوغ دیررس به دلیل یک بیماری باشد، شامل تغییر ناگهانی در رشد، یا توقف رشد است که در آن بلوغ، پس از شروع شدن، متوقف می‌گردد. سردرد، مشکلات بینایی و سایر علائم عصبی ممکن است به معنای وجود یک مشکل در سیستم عصبی مرکزی باشد.
علت بلوغ دیررس در دختران و پسران
معمولا، تاخیر در شروع دوران بلوغ کاملا” طبیعی است. متخصص غدد داخلی با تعیین عامل این تاخیر، به وجود یک بیماری زمینه‌ای و اینکه چه درمانی می‌تواند موثر واقع شود، پی می‌برد.
- تاخیر سرشتی رشد: برخی از نوجوانان به طور ذاتی دچار بلوغ دیررس هستند. این “تاخیر سرشتی ” در رشد و یا بلوغ، شایع‌ترین دلیل بلوغ دیررس، به خصوص در پسران می‌باشد.
- یک عارضه پزشکی: بیماریهای مزمن مانند دیابت، فیبروز سیستیک، بیماری سلیاک، بیماریهای کلیوی و یا آسم می‌تواند موجب بلوغ دیررس گردد. عامل شایع آن، سوء تغذیه است که ممکن است ناشی از یک عارضه پزشکی، اختلال خوردن و یا دارودرمانی باشد. عوارض دیگری که باعث مختل شدن بلوغ می‌شود، شامل اختلالات ژنتیکی، ناهنجاری‌های کروموزومی و تومور‌ها می‌باشد.
- داروهای خاص: برخی از داروهای شیمی درمانی و داروهای بیماریهای روحی و روانی، می‌تواند موجب بلوغ دیررس گردد.
انواع بلوغ دیررس
مشکل بلوغ دیررس ممکن است در تخمدان، بیضه و یا در قسمت‌هایی از مغز که در ارسال هورمون به آنها دخیل هستند (هیپوتالاموس و هیپوفیز)، رخ دهد. این دو نوع مشکل را هیپوگنادیسم اولیه و ثانویه می‌نامیم.
هیپوگنادیسم اولیه
این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که غدد جنسی به اندازه کافی (و یا اصلا”) هورمون جنسی تولید نمی‌کند. در پسران مبتلا به این عارضه، بیضه‌ها هورمون تستوسترون کافی تولید نمی‌کنند. در دختران مبتلا، تخمدانها قادر به تولید استروژن کافی نیستند. علت آن ممکن است یکی از این عوارض باشد:
- اختلال ژنتیکی
- برخی اختلالات خود ایمنی
- اختلال رشدی
- پرتودرمانی یا شیمی درمانی
- عفونت
- عمل جراحی
هیپوگنادیسم ثانویه (مرکزی)
در این نوع از هیپوگنادیسم، تخمدان یا بیضه (غدد جنسی) دچار مشکل نیستند؛ بلکه مشکل به هیپوتالاموس و یا غده هیپوفیز در مغز مربوط است. غدد جنسی، پیام ترشح هورمون را دریافت نمی‌کنند، زیرا پیش از آن در زنجیره فرمان‌های مغز اشکالی بوجود آمده است.
- هیپوتالاموس: در آغاز این روند، هیپوتالاموس ممکن است هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) را به میزان بسیار کمی تولید کند، و یا اصلا” تولید نکند.
- هیپوفیز: غده هیپوفیزکه نقش واسطه را برعهده دارد، ممکن است مقدار بسیار کمی هورمون محرک فولیکول (FSH) و یا هورمون جسم زرد (LH) را تولید کند.کنند
درمان بلوغ دیررس
متخصص غدد طی مراحل تشخیص، می‌تواند در‌یابد که عامل بلوغ دیررس یک عارضه پزشکی، به عنوان مثال یک بیماری مزمن، اختلالات کروموزومی، اختلال ژنتیکی یا تومور است. بلوغ دیررس ممکن است نشی از وجود یک مشکل (ساختاری و یا هورمونی) در تخمدان یا بیضه و یا غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس در مغز باشد. در اغلب موارد، هیچ گونه درمانی مورد نیاز نیست. معمولا” خانواده‌ها فقط نیاز به یک تایید پزشکی دارند مبنی بر اینکه همه چیز نورمال است. در غیر این صورت، این موضوع نیازمند بررسی و مراقبت پزشکی است. هورمون درمانی و نیز عمل جراحی در صورتی که این مشکل، ریشه آناتومیک داشته باشد، ممکن است موثر باشد.
هورمون درمانی
داروهای استروژن یا تستوسترون می‌تواند موجب جهش و شروع بلوغ گردد. در برخی شرایط (زمانی که غده هیپوفیز به اندازه کافی هورمون تولید نمی‌کند)، تجویز هورمون رشد ممکن است مناسب باشد. متخصص غدد به شما کمک می‌کند که در مورد مناسب بودن هر یک از روش‌های درمان برای وضعیت خاص خود آگاه شوید. به عنوان مثال، درمان با هورمون‌های جنسی می‌تواند به فردی که به طور طبیعی دچار بلوغ دیررس و مشکلات اجتماعی و عاطفی ناشی از آن شده است، کمک کند. این درمان به کسانی که بدن آنها قادر به تولید هورمون مورد نیاز نیست، کمک می‌کند.
- دختران: اگر تخمدانها قادر به تولید استروژن مورد نیاز برای شروع بلوغ نباشد، فرد می‌تواند تحت درمان با داروی استروژن قرار گیرد. این دارو می‌تواند به شکل قرص بلعیدنی، یک پچ، لوسیون یا ژل باشد که بر روی پوست قرار داده می‌شود. پس از آن بلوغ شروع می‌شود. برخی از دختران نیاز به مصرف دارو در طی بزرگسالی خود دارند.
- پسران: اگر بیضه قادر به تولید تستوسترون مورد نیاز برای شروع بلوغ نباشد، فرد می‌تواند داروی تستوسترون را دریافت کند. مصرف این دارو می‌تواند به صورت یک تزریق ماهانه و یا قرار دادن یک پچ (به صورت روزانه)، مالیدن لوسیون یا ژل بر روی پوست به مدت چند ماه باشد. سپس بلوغ شروع خواهد شد. برخی از پسران به صورت مادام العمر نیاز به مصرف دارو خواهند داشت.
