تزریق انسولین برای کنترل قند خون در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک یا دیابت نوع دو انجام می‌شود که نمی‌توانند میزان قند خون را فقط با مصرف داروهای خوراکی به حد مطلوب برسانند؛ بدن در صورت ابتلا به دیابت نوع یک انسولین تولید نمی‌کند و بنابراین نمی‌تواند میزان قند خون را کنترل کند، اما علت بالا بودن قند خون در دیابت نوع دو، اختلال در تولید انسولین یا استفاده‌ی مناسب از آن در بدن است. آمپول انسولین در دسته‌ای از داروها به نام داروهای هورمونی قرار می‌گیرد. هدف از تزریق انسولین این است که انسولین تزریق شده جایگزین انسولینی شود که به طور عادی در بدن تولید می‌شود. انسولین کمک می‌کند که قند از خون به دیگر بافت‌های بدن برسد و در آنجا برای تولید انرژی مصرف شود. همچنین انسولین مانع از آن می‌شود که کبد قند بیشتری تولید کند. تمام گونه‌های انسولین موجود به همین روش عمل می‌کنند؛ انواع انسولین فقط از نظر سرعت شروع تاثیرگذاری و مدت زمانی که قند خون را کنترل می‌کنند، با هم تفاوت دارند.
عوارض دیابت
بیمارانی که به دیابت مبتلا هستند و قند خون بالایی دارند، به مرور زمان به عوارض جدی یا مرگباری مانند ناراحتی قلبی، سکته مغزی، مشکلات کلیوی، آسیب عصبی و اختلالات بینایی دچار می‌شوند. مصرف دارو، تغییر سبک زندگی از طریق ورزش، تغذیه‌ی مناسب و ترک دخانیات و کنترل کردن منظم قند خون به مدیریت دیابت و بهبود سلامتی کمک می‌کند. به علاوه رعایت این طرح درمان خطر بروز ناراحتی‌های قلبی، سکته مغزی یا دیگر عوارض ناشی از دیابت مانند نارسایی کلیه، آسیب عصبی (شامل بی‌حسی، سرد شدن پا یا دست و کاهش میل جنسی در مردان و زنان)، مشکلات بینایی (شامل تغییر در دید یا کاهش بینایی) یا بیماری لثه را کاهش می‌دهد. پزشکان بهترین روش مدیریت دیابت را به بیماران توصیه می‌کنند.
انسولین چیست و چرا به آن نیاز داریم؟
انسولین هورمونی است که میزان قند خون یا به عبارت دیگر، گلوکز را در بدن کنترل می‌کند. بیماران مبتلا به دیابت ممکن است انسولین کافی در بدن نداشته باشند یا بدن نتواند به درستی از انسولین استفاده کند. در نتیجه میزان قند در خون افزایش می‌یابد، قند اضافی وارد ادرار می‌شود و بدون استفاده شدن از بدن خارج می‌شود. بالا بودن قند خون به مرور زمان باعث بروز عارضه‌های جدی می‌شود.
انواع انسولین
سرعت تاثیرگذاری انواع انسولین و مدت زمان دوام اثر آنها با هم متفاوت است.
- انسولین سریع‌الاثر مانند انسولین لیسپرو (هومالوگ) بسیار سریع، ظرف ۵ ـ ۱۵ دقیقه عمل می‌کند و اثر آن ۳ ـ ۴ ساعت طول می‌کشد.
- انسولین کوتاه اثر مانند انسولین رگولار (R) ظرف ۳۰ دقیقه عمل می‌کند و اثر آن ۵ ـ ۸ ساعت طول می‌کشد.
- انسولین متوسط‌الاثر مانند انسولین NPH (N) یا لنت (L) ظرف ۱ ـ ۳ ساعت عمل می‌کند و اثر آن ۱۶ ـ ۲۴ ساعت دوام دارد.
- انسولین طولانی اثر مانند انسولین اولترالنت (U) زودتر از ۴ ـ ۶ ساعت بعد از تزریق عمل نمی‌کند، اما اثر آن ۲۴ ـ ۴۸ ساعت طول می‌کشد.
- چنانچه دو نوع انسولین رگولار و NPH در یک بطری با هم ترکیب شوند، تاثیر این ترکیب ظرف ۳۰ دقیقه شروع می‌شود و اثر آن ۱۶ ـ ۲۴ ساعت طول می‌کشد.
انواع روش‌های عرضه‌ی انسولین
انسولین در ویال، دستگاه‌های یک‌بار مصرف تزریق دوز انسولین و فشنگ عرضه می‌شود. فشنگهای انسولین به گونه‌ای طراحی می‌شوند که داخل قلم تزریق قرار بگیرند. لازم است بدانید انسولین مصرفی شما به چه روشی عرضه می‌شود و برای تزریق آن به چه وسایل دیگری از قبیل سوزن، سرنگ یا قلم نیاز دارید. مراقب باشید انسولین را دقیقاً با همان نام و شماره‌ای تهیه کنید که پزشک برایتان تجویز کرده است.
ویال
اگر انسولین تجویزی شما در ویال عرضه می‌شود، باید برای مصرف آن از سرنگ استفاده کنید. باید بدانید که انسولین مصرفی‌تان از نوع U-100 است یا U-500 و همواره از سرنگی که برای این نوع انسولین طراحی شده است، استفاده کنید. سوزن و سرنگ را همواره از یک برند و مدل تهیه کنید. چنانچه سوالی درباره‌ی نوع سرنگ داشتید، حتماً از پزشک معالجتان یا پزشک داروساز راهنمایی بخواهید. دستورات شرکت تولیدکننده را به دقت بخوانید تا یاد بگیرید که چگونه باید انسولین را داخل سرنگ بکشید و آن را تزریق کنید.
فشنگ
اگر انسولین در فشنگ عرضه شود، لازم است که قلم انسولین را جداگانه تهیه کنید. از پزشک معالج یا دکتر داروساز بپرسید که چه نوع قلمی را باید تهیه کنید. دستورالعمل همراه با قلم را به دقت بخوانید.
دستگاه یک‌بار مصرف تزریق دوز انسولین
اگر انسولین در دستگاه یک‌بار مصرف عرضه می‌شود، لازم است که دستورالعمل استفاده از دستگاه را با دقت بخوانید.
روش تزریق انسولین
انسولین معمولاً با سوزنی بسیار کوچک یا با قلم انسولین زیر پوست تزریق می‌شود. پزشک روش تزریق انسولین را به بیمار آموزش می‌دهد، اما اصول این تزریق به شرح زیر است:
- دستهایتان را بشویید.
- روکش پلاستیکی روی بطری انسولین را بردارید و سر بطری را با سواب پنبه‌ای آغشته به الکل پاک کنید.
- پیستون سرنگ را عقب بکشید و سرنگ را معادل با مقدار انسولینی که می‌خواهید تزریق کنید، پر از هوا کنید. سوزن سرنگ را در سر لاستیکی بطری انسولین فرو کنید. هوا را با فشار دادن پیستون سرنگ در بطری تزریق کنید. بطری را سر و ته کنید.
احتیاطهای لازم قبل از تزریق انسولین
- اگر به نوعی از انسولین یا داروهای دیگر حساسیت دارید، حتماً موضوع را به پزشک معالج یا دکتر داروساز اطلاع دهید.
- داروهای تجویزی یا بدون نسخه، ویتامینها، مکملهای غذایی و فراورده‌های گیاهی را که در حال حاضر مصرف می‌کنید یا قصد دارید در آینده مصرف کنید، به پزشک معالج اطلاع دهید تا در صورت لزوم دوز مصرف داروها را تغییر بدهند یا مراقب بروز عوارض جانبی آنها باشند.
- آسیب عصبی ناشی از دیابت، نارسایی قلبی یا بیماری‌های کلیه، کبد، تیروئید، قلب، غده هیپوفیز (غده کوچکی در مغز)، غده آدرنال (غده کوچکی در نزدیکی کلیه) را به پزشک معالجتان اطلاع دهید.
- پزشک را از بارداری، شیردهی یا برنامه‌ریزی برای بارداری در آینده‌ی نزدیک آگاه کنید. چنانچه در زمان مصرف انسولین، باردار شدید، حتماً موضوع را با پزشک در میان بگذارید.
- چنانچه قصد داشتید جراحی‌هایی مانند عمل‌های دندانپزشکی را انجام بدهید، پزشک معالجتان را مطلع کنید و به دندانپزشک بگویید که انسولین تزریق می‌کنید.
- الکل باعث کاهش قند خون می‌شود. از پزشک معالجتان سوال کنید که آیا مصرف مشروبات الکلی در دوره‌ی تزریق انسولین خطری ایجاد نمی‌کند.
- از پزشک سوال کنید که اگر بیمار شدید، دچار استرس غیرعادی شدید، قصد عبور از منطقه‌های زمانی را داشتید یا خواستید سطح فعالیت و ورزش را تغییر بدهید، چه‌کار باید بکنید؛ چون ممکن است این تغییرات بر میزان قند خون و انسولین مورد نیاز تاثیر بگذارد.
- از پزشک بپرسید که هر چند وقت یک‌بار باید قند خون را اندازه‌گیری کنید. به این نکته دقت کنید که هیپوگلیسمی (افت قند خون) توانایی انجام دادن کارهایی مانند رانندگی را مختل می‌کند، بنابراین از پزشک سوال کنید که آیا لازم است قند خون را قبل از رانندگی یا کار با ماشین‌آلات اندازه‌گیری کنید یا خیر.
تزریق انسولین
تزریق انسولین باید طبق دستورالعمل زیر انجام شود:
- مطمئن شوید که نوک سوزن داخل انسولین قرار دارد. پیستون سرنگ را عقب بکشید تا مقدار صحیحی از انسولین وارد سرنگ شود.
- قبل از آن که سوزن را از بطری بیرون بکشید، مطمئن شوید که حباب هوا در سرنگ وجود ندارد. اگر حباب هوا در سرنگ دیدید، سرنگ و بطری را صاف نگه دارید، با انگشت به سرنگ ضربه بزنید و بگذارید تا حبابهای هوا به بالای سرنگ بیاید. پیستون سرنگ را فشار بدهید تا حبابهای هوا به داخل بطری انسولین برگردد. سپس پیستون را عقب بکشید تا انسولین به مقدار لازم وارد سرنگ شود.
- پوست را با پنبه‌ی آغشته به الکل تمیز کنید. از چین پوست بگیرید و انسولین را با زاویه ۹۰ درجه زیر پوست تزریق کنید.
- هرگز از سوزن یا سرنگ مصرف شده دوباره استفاده نکنید و هرگز از سوزن، سرنگ، فشنگ یا قلم مشترک استفاده نکنید. اگر از قلم انسولین استفاده می‌کنید، همیشه سوزن را بعد از تزریق خارج کنید. سوزن و سرنگ مصرف شده را در ظرفی که سوزن آن را سوراخ نمی‌کند، دور بیندازید.
- همیشه فقط یک نوع انسولین را داخل سرنگ بکشید و از سوزنی از همان برند سرنگ استفاده کنید. هرگز بیش از یک نوع انسولین را در سرنگ مخلوط نکنید، مگر آن که پزشک دستور دیگری داده باشد.
همیشه قبل از تزریق به انسولین نگاه کنید
- اگر از انسولین رگولار (Humulin R، Novolin R) استفاده می‌کنید، انسولین باید مایعی شفاف و بدون رنگ مانند آب باشد. اگر این نوع انسولین کدر، رنگی یا غلیظ شد یا ذرات جامدی در آن دیدید، آن را مصرف نکنید.
- اگر انسولین NPH (Humulin N، Novolin N) یا انسولین از پیش ترکیب شده‌ای حاوی NPH (Humulin 70/30، Novolin 70/30) مصرف می‌کنید، انسولین باید بعد از مخلوط شدن کدر یا شیری‌رنگ باشد. چنانچه لخته در مایع مشاهده کردید یا ذرات سفید رنگ جامدی را دیدید که به کف یا دیواره‌های بطری چسبیده بود، از مصرف آن خودداری کنید. از هیچ نوعی از انسولین بعد از تمام شدن تاریخ مصرف درج شده روی بطری استفاده نکنید. بعضی انواع انسولین را باید قبل از استفاده تکان بدهید یا بچرخانید تا مخلوط شود.
ناحیههای تزریق انسولین
انسولین را می‌توانید داخل شکم، بالای بازو، بالای پا یا باسن تزریق کنید. انسولین را در عضله، جای زخم یا خال تزریق نکنید. هر تزریق را در محل متفاوتی، حداقل ۱٫۲۵ سانتی‌متر دور از محل قبلی، اما در همان ناحیه‌ی کلی، مثلاً ران انجام بدهید. قبل از آن که ناحیه‌ی کلی تزریق را تغییر بدهید، مثلاً از ران به بالای بازو بروید، در تمام نقاط ممکن آن تزریق کنید.
عوارض جانبی تزریق انسولین
انسولین میزان قند خون را تغییر می‌دهد. لازم است از علائم بالا و پایین بودن قند خون اطلاع داشته باشید و بدانید که در صورت مواجهه با این علائم باید چه‌کار بکنید. عوارض تزریق انسولین به شرح زیر است:
- قرمزی، ورم و خارش محل تزریق
- تغییر در حس پوست، ضخیم شدن پوست (تجمع چربی) یا ایجاد فرورفتگی کوچک روی پوست (از بین رفتن چربی)
- افزایش وزن
- یبوست
عوارض جانبی جدی‌تر تزریق انسولین
- راش و یا خارش کل بدن
- تنگی نفس
- خس‌خس سینه
- گیجی
- تاری دید
- ضربان قلب سریع
- تعریق
- دشواری در بلع یا تنفس
- ضعف
- گرفتگی عضلات
- ضربان قلب غیرعادی
- افزایش وزن قابل ملاحظه ظرف مدتی کوتاه
- ورم کردن بازوها، دستها، پاها، مچ پاها یا پایین پاها
پرهیز غذایی همراه با تزریق انسولین
دستورات پزشک یا متخصص تغذیه را درباره ورزش و رژیم غذایی به دقت رعایت کنید. رعایت یک رژیم غذایی سالم و خوردن مقدار یکسانی از غذاهای یکسان در اوقات معینی از روز بسیار مهم است. حذف وعده‌های غذایی یا تاخیر در خوردن غذا یا تغییر دادن میزان غذا باعث بروز مشکلاتی در کنترل قند خون می‌شود.
شیوه نگهداری و دور ریختن انسولین
ویال‌های باز نشده‌ی انسولین، دستگاه‌های تزریق یک‌بار مصرف باز نشده و قلم‌های انسولین باز نشده را در یخچال نگهداری کنید. انسولین را در فریزر نگهداری نکنید و از انسولین یخ‌زده استفاده نکنید. ویال‌های باز شده انسولین را بهتر است در یخچال نگهداری کنید، البته نگهداری آنها در دمای اتاق و در محل خنکی که دور از تابش مستقیم خورشید و حرارت باشد، هم اشکالی ندارد. قلم انسولین و دستگاه‌های تزریق یک‌بار مصرف باز شده را در دمای اتاق نگهداری کنید. دستورالعمل شرکت تولیدکننده را بخوانید تا متوجه شوید که قلم و دستگاه را تا چه مدت بعد از اولین استفاده می‌توانید نگهداری کنید.
داروی بلااستفاده را باید به روش خاصی دور بریزید تا حیوانات خانگی، کودکان و افراد دیگر نتوانند آن را مصرف کنند. البته نباید دارو را در توالت بریزید. بهترین راه برای دور ریختن دارو، تحویل دادن آن به اماکن خاصی است که به این منظور در نظر گرفته شده‌اند.
عوارض مصرف بیش از اندازه انسولین
اگر مقدار زیادی انسولین مصرف کنید، قند خون به شدت پایین می‌آید و دچار افت قند خون یا اصطلاحاً واکنش به انسولین می‌شوید. وقتی قند خون افت کند، ممکن است گیج و بداخلاق بشوید، بلرزید و بیشتر از حد معمول خسته بشوید و عرق کنید. همچنین سردرد، سریع شدن ضربان قلب یا احساس گرسنگی بیشتر نیز از عوارض مصرف بیش از اندازه انسولین است. در موارد جدی حتی ممکن است بیهوش شوید یا تشنج کنید.
اکثر افرادی که انسولین مصرف می‌کنند، گاهی دچار واکنش به انسولین می‌شوند. از پزشک معالجتان سوال کنید که در صورت افت قند خون باید چه‌کار کنید. پزشک احتمالاً توصیه می‌کند که همیشه تنقلات حاوی قند مانند آب نبات، آب میوه یا نوشابه معمولی (غیررژیمی) برای مقابله با اثر افت قند خون همراه داشته باشید.
