بدن بخش اعظم غذای خورده شده را در زمان هضم به نوعی قند به نام گلوکز تبدیل می‌کند. انسولین وارد شدن گلوکز به داخل تمام سلول‌های بدن و مصرف شدن آن به صورت انرژی را ممکن می‌سازد. اما بدن در صورت ابتلا به دیابت انسولین کافی تولید نمی‌کند یا نمی‌تواند از آن به شیوه‌ی مناسب استفاده کند، به همین دلیل گلوکز در عوض حرکت به داخل سلول‌ها در خون جمع می‌شود. وجود گلوکز بیش از اندازه در خون به بروز مشکلات و بیماری‌های جدی می‌انجامد.
تمام بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ و شماری از بیماران دچار دیابت نوع ۲ باید برای تحت کنترل بودن میزان قند خون انسولین دریافت کنند. هدف از دریافت انسولین این است که میزان قند خون تا حد امکان در بازه طبیعی آن باشد تا سلامت بیمار به خطر نیافتد. انسولین را نمی‌توان به صورت خوراکی مصرف نمود و معمولاً تزریق می‌شود، البته استفاده از پمپ یا قلم (پن) انسولین نیز متداول است.
زمانبندی دریافت انسولین
پزشک و بیمار برنامه زمانی مناسب را برای دریافت انسولین تنظیم می‌کنند. اکثر بیماران مبتلا به دیابتی که انسولین دریافت می‌کنند باید دست‌کم روزانه دو بار تزریق انسولین را انجام دهند تا قند خون به خوبی کنترل شود. گروهی از بیماران باید روزانه ۳ تا ۴ تزریق انسولین انجام دهند.
کنترل و اندازه‌گیری میزان قند خون
اندازه‌گیری و کنترل قند خون برای پیشگیری از بروز عوارض مرتبط با دیابت بسیار مهم است. بنابراین تمام بیماران مبتلا به دیابت باید شیوه کنترل کردن قند خون را فرابگیرند. برای این کار باید سوزن را در نوک انگشت فرو برد تا قطره خون کوچکی خارج شود و بر روی نوار آزمایش قرار بگیرد. بیمار می‌تواند خود نتیجه آزمایش را بخواند یا این که نوار را درون دستگاهی به نام گلوکزسنج الکترونیک قرار دهد تا مشخص شود که آیا میزان قند خون در بازه نرمال قرار دارد یا خیر. پزشک معالج اطلاعات بیشتر را در مورد شیوه اندازه‌گیری قند خون به بیمار ارائه می‌دهد.
زمان دریافت انسولین
پزشک و بیمار به تفصیل با یکدیگر در مورد زمان و شیوه دریافت انسولین صحبت می‌کنند، چرا که درمان هر بیمار با دیگری متفاوت است. برخی بیمارانی که به طور منظم انسولین دریافت می‌کنند، باید تزریق را ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پیش از هر وعده غذایی انجام دهند، حال آن که گروهی که انسولین سریع‌الاثر مصرف می‌کنند، باید دقیقاً قبل از غذا خوردن انسولین دریافت کنند.
انواع انسولین
- انسولین سریع‌الاثر: اثرگذاری انسولین‌های سریع‌الاثری مانند لیسپرو، آسپارت و گلولیزین پس از ۱۵ دقیقه آغاز می‌شود و ۳ تا ۵ ساعت دوام دارد.
- انسولین کوتاه اثر: اثرگذاری انسولین‌های کوتاه اثر مانند انسولین رگولار پس از ۳۰ تا ۶۰ دقیقه شروع می‌شود و تاثیری ۵ تا ۸ ساعته دارد.
- انسولین متوسط اثر: اثرگذاری انسولین‌های متوسط اثر مانند انسولین NPH پس از ۱ تا ۳ ساعت شروع می‌شود و تاثیری ۱۲ تا ۱۶ ساعته دارد.
- انسولین طولانی اثر: انسولین‌های طولانی اثر مانند گلارژین و دتمیر پس از گذشت حدود ۱ ساعت شروع به تاثیرگذاری می‌کنند و اثری ۲۰ تا ۲۶ ساعته دارند.
- انسولین از پیش مخلوط شده: این نوع انسولین ترکیبی از دو نوع انسولین، معمولاً انسولین سریع‌الاثر یا کوتاه اثر با انسولین متوسط اثر، است.
انسولین سریع‌الاثر چیست و چگونه میزان قند خون را کنترل می‌کند؟
انسولین سریع‌الاثر همان گونه که از نام‌اش پیدا است، نسبت به دیگر انسولین‌ها تاثیرگذاری سریع‌تری دارد و تنها نیاز به ۱۵ دقیقه زمان دارد، اثر حاصل از مصرف این انسولین ۳ تا ۴ ساعت دوام دارد. ۳ نوع انسولین سریع‌الاثر به شرح زیر وجود دارد:
- انسولین لیسپرو
- انسولین آسپارت
- انسولین گلولیزین
پزشک برای ثابت نگه داشتن قند خون در طول روز انسولین طولانی اثر یا داروی دیگری را تجویز می‌کند که بیمار باید آن را هر روز در کنار انسولین سریع‌الاثر مصرف کند.
زمان مصرف انسولین سریع‌الاثر
فاصله تزریق انسولین سریع‌الاثر تا زمان غذا خوردن نباید بیش از ۱۵ دقیقه باشد. پزشک مقدار انسولین لازم برای تزریق را مشخص می‌کند. نکته مهمی که دوباره باید یادآوری شود این است که نباید فاصله بین تزریق این نوع انسولین و صرف غذا بیش از ۱۵ دقیقه باشد.
مصرف انسولین سریع‌الاثر در مقایسه با انسولین رگولار راحت‌تر است، چون پس از تزریق انسولین رگولار باید ۳۰ تا ۶۰ دقیقه صبر کرد و سپس غذا خورد. برای بسیاری از بیماران رعایت دقیق این فاصله زمانی بین تزریق و صرف غذا دشوار است. گاهی آنان بسیار زودتر یا دیرتر از زمان مقرر شروع به غذا خوردن می‌کنند و به همین دلیل قند خون به خوبی کنترل نمی‌شود. از آنجایی که فاصله بین تزریق انسولین سریع‌الاثر و صرف غذا کمتر است، احتمالاً بهتر می‌توان قند خون را کنترل کرد.
مخلوط کردن انسولین سریع‌الاثر با دیگر انسولین‌ها
بیمار می‌تواند انسولین سریع‌الاثر را طبق دستورات پزشک معالج خود با انسولین متوسط اثر مخلوط کند. نکته مهم این است که همواره باید اول انسولین سریع‌الاثر را داخل سرنگ کشید تا انسولین متوسط اثر نتواند وارد بطری انسولین سریع‌الاثر شود. پس از آمیختن دو انسولین سریع‌الاثر و متوسط اثر در داخل یک سرنگ باید این مخلوط را ظرف ۱۵ دقیقه زیر پوست تزریق کرد. سپس منتظر سپری شدن ۱۵ دقیقه شد و بعد شروع به غذا خوردن کرد.
آماده کردن مقدار صحیح انسولین
بیمار می‌تواند انسولین را از آمپول داخل سرنگ بکشد یا از قلم تعیین کننده مقدار حاوی انسولین استفاده کند. مراحل زیر را باید برای پر کردن سرنگ از مقدار مشخصی از انسولین انجام داد:
- شستن دست
- برداشتن روکش بطری جدید انسولین و پاک کردن درپوش بطری با پنبه آغشته به الکل. بهتر است انسولین سریع‌الاثر را پیش از تزریق در دمای اتاق نگه داشت.
- عقب کشیدن پیستون سرنگ تا هوا به اندازه انسولین مورد نظر وارد سرنگ شود. سپس باید سوزن سرنگ را درون سرپوش لاستیکی بطری انسولین فرو کرد، سپس هوا را با رو به جلو فشار دادن پیستون سرنگ وارد بطری نمود و در آخر بطری را سر و ته کرد.
- ابتدا باید مطمئن شد که سر سوزن داخل انسولین قرار دارد و سپس پیستون سرنگ را عقب کشید تا مقدار انسولین لازم وارد سرنگ شود. میزان انسولین بر حسب واحد اندازه‌گیری روی سرنگ مشخص است.
- پیش از بیرون کشیدن سوزن از بطری انسولین باید مطمئن شد که هیچ حباب هوایی داخل سرنگ نیست، چون حباب‌های هوا باعث می‌شود که حجم انسولین تزریقی کاهش یابد. اگر حبابی داخل سرنگ دیده شد، باید سرنگ و بطری را صاف و رو به بالا با یک دست نگه داشت و با دست دیگر به سرنگ ضربه زد تا حباب‌های هوا رو به بالا حرکت کنند. سپس با رو به جلو راندن پیستون حباب‌ها را به داخل بطری انسولین برگرداند و سپس مقدار انسولین لازم را با رو به عقب کشیدن پیستون به داخل سرنگ هدایت کرد.
- بیمار باید پوست را با پنبه آغشته به الکل تمیز کند، پوست را بین انگشتان بگیرد و انسولین را با زاویه ۹۰ درجه تزریق کند. چنانچه بیمار لاغر باشد، باید پوست را محکم بین انگشتان فشار دهد و سوزن را با زاویه ۴۵ درجه وارد بدن کند. پس از وارد شدن سوزن به بدن لازم نیست پیستون سرنگ را برای مشاهده خون عقب کشید.
در صورت استفاده از پن انسولین سریع‌الاثر، پزشک یا دستیار ایشان روش استفاده صحیح را به بیمار آموزش می‌دهند. بدیهی است که بیمار باید مو به مو از این دستورات پیروی کند.
محل تزریق انسولین
انسولین باید دقیقاً زیر پوست تزریق شود. پزشک یا دستیار ایشان روش و محل تزریق انسولین را به بیمار آموزش می‌دهند. بالای بازو، جلو و پهلوی ران و شکم محل‌هایی هستند که معمولاً انسولین در آنها تزریق می‌شود. محل تزریق انسولین باید حداقل ۲ اینچ از ناف فاصله داشته باشد.
بیمار می‌تواند برای جلوگیری از ضخیم شدن پوست انسولین را به صورت چرخشی در محل‌های متفاوت تزریق کند و از تزریق انسولین در یک محل ثابت خودداری کند.
واکنش انسولین
بیمار در صورت مصرف انسولین سریع‌الاثر باید از واکنش‌های انسولین و روش درمان آنها آگاه باشد. انسولین سریع‌الاثر به سرعت اثر می‌گذارد، بنابراین بیمار و پزشک می‌توانند هنگام تعیین مقدار مناسب انسولین، واکنش‌های آن را نیز بررسی کنند.
هیپوگلاسمی، پایین افتادن قند خون، به عارضه‌ای اطلاق می‌شود که در آن میزان قند خون بسیار پایین می‌آید. بیمارانی که انسولین مصرف می‌کنند، اگر بیش از حد معمول ورزش کنند، غذای کافی نخورند، به موقع غذا نخورند یا انسولین بیش از حد دریافت کنند، قند خون‌شان بسیار پایین می‌آید. اکثر بیمارانی که انسولین دریافت می‌کنند هر از گاه با عوارض و واکنش‌های انسولین مواجه می‌شوند. نشانه‌های واکنش انسولین و هیپوگلاسمی عبارت‌اند از:
- خستگی مزمن
- خمیازه کشیدن مکرر
- ناتوانی در صحبت کردن یا فکر کردن
- از دست دادن هماهنگی عضلانی
- تعریق
- گرفتگی ناگهانی عضلات
- حمله صرع
- احساس غش کردن
- رنگ پریدگی
- بیهوش شدن
مقابه با واکنش و عوارض انسولین
بیماران مبتلا به دیابت باید همواره حداقل ۱۵ گرم کربوهیدرات سریع‌الاثر همراه خود داشته باشند تا در صورت پایین افتادن قند خون یا مواجهه با واکنش انسولین مصرف کنند. در ادامه نمونه‌هایی از منابع سریع انرژی را نام می‌بریم که برای از بین بردن علائم واکنش انسولین مفیداند:
- نوشابه غیررژیمی: ½ تا ¾ فنجان
- آب میوه: ½ فنجان
- میوه: ۲ قاشق غذاخوری کشمش
- شیر: یک فنجان
- آب نبات: ۵ عدد
- قرص گلوکز: ۳ قرص ۵ گرمی
چنانچه ۱۵ دقیقه پس از خوردن کربوهیدرات سریع‌الاثر بهبودی حاصل نشود، یا میزان قند خون همچنان بسیار پایین باشد، باید ۱۵ گرم دیگر کربوهیدرات سریع‌الاثر مصرف شود.
بیمار باید به دوستان، همکاران و خانواده خود روش درمان هیپوگلاسمی را آموزش دهد، چون احتمال دارد گاهی به کمک آنان نیاز پیدا کند. به علاوه بیمار باید همواره گلوکاگون در دسترس داشته باشد. بسته حاوی گلوکاگون حاوی مقداری پودر و مایع است که باید با یکدیگر مخلوط شوند و سپس محلول به دست آمده تزریق شود تا قند خون را بالا ببرد. چنانچه بیمار بیهوش باشد یا قادر به خوردن یا آشامیدن نباشد، فرد دیگری می‌تواند گلوکاگون را تزریق کند. پزشک معالج توصیه‌های لازم را در مورد زمان و شیوه مصرف گلوکاگون در اختیار بیمار قرار می‌دهد.
پیشگیری از بسیار بالا یا پایین رفتن قند خون
بیمار باید میزان قند خون را به طور مرتب با استفاده از دستگاه گلوکزسنج اندازه‌گیری کند. پزشک معالج یا دستیار ایشان روش استفاده از این دستگاه را به بیمار آموزش می‌دهند. بیمار باید نتیجه هر بار اندازه‌گیری را یادداشت کند و در مراجعه بعدی فهرست به دست آمده را به پزشک ارائه کند تا ایشان بتوانند با توجه به این اطلاعات مقدار انسولین لازم را تعیین کنند.
میزان قند خون به سبک زندگی بستگی دارد، استرس، ورزش کردن و سرعت جذب غذا توسط بدن بر میزان قند خون اثر می‌گذارد. تاثیر تغییرهای هورمونی مرتبط با بلوغ، سیکل‌های قاعدگی و بارداری را نیز نباید فراموش کرد. بیماری، مسافرت یا هر گونه تغییر در زندگی روزمره به این معنا است که بیمار باید بیش از پیش قند خون خود را کنترل کند و مراقب باشد.
