هورمون رشد انسانی یک ماده است که کنترل رشد بدن را بر عهده دارد. این هورمون توسط غده هیپوفیز که در قسمت قاعده مغز قرار دارد، تولید می‌شود. هورمون رشد باعث رشد خطی کودکان (بلند شدن قد)، افزایش توده عضلانی و کاهش چربی بدن می‌شود.
هورمون رشد همچنین در بزرگسالان به کنترل متابولیسم بدن کمک می‌کند. متابولیسم فرآیندی است که طی آن سلول‌های بدن غذا را به انرژی تبدیل می‌کنند و سایر موادی که بدن به آنها نیاز دارد را ترشح می‌کنند.
اگر مقدار هورمون رشد در کودکان یا بزرگسالان خیلی زیاد یا خیلی کم باشد، ممکن است مشکلاتی از نظر سلامتی برای آنان به وجود آید. کمبود هورمون رشد و برخی دیگر از مشکلات مرتبط با آن را می‌توان با استفاده از هورمون رشد مصنوعی درمان کرد. اما گاهی اوقات هورمون رشد به صورت غیر قانونی و برای اهداف غیر پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کمبود هورمون رشد چيست؟
کمبود هورمون رشد یک بیماری نادر است که در آن بدن قادر به تولید مقدار کافی هورمون رشد نیست. این هورمون توسط غده هیپوفیز، که یک اندام کوچک در قاعده مغز است، تولید می‌شود.
در کودکان، هورمون رشد برای رشد طبیعی، استحکام عضلات و استخوان‌ها و توزیع مناسب چربی در بدن ضروری است. همچنین به کنترل میزان گلوکز (قند) و لیپید (چربی) در بدن نیز کمک می‌کند. اگر مقدار هورمون رشد یک کودک کافی نباشد، احتمال دارد که این کودک رشد کندتر و قد بسیار کوتاه‌تری نسبت به سایر کودکان همسن و هم‌جنس خود داشته باشد.
برای والدین کودکان، دانستن این نکته اهمیت زیادی دارد که رشد کند و قد کوتاه‌تر از متوسط می‌تواند دلایل بسیار زیادی داشته باشد. گاهی اوقات، به عنوان مثال قبل از شروع دوره بلوغ کودک، کند بودن رشد او کاملاً طبیعی و به صورت موقتی است. یک پزشک متخصص غدد درون ریز کودکان یا متخصص هورمون‌های کودکان یا پزشک مراقبت‌های اولیه می‌تواند به شما کمک کند تا علت واقعی کند بودن رشد کودک را شناسایی کنید.
چه عاملي باعث کمبود هورمون رشد مي‌شود؟
برخي از کودکان از زمان تولد دچار عارضه کمبود هورمون رشد هستند. در برخي ديگر نيز اين عارضه بعد از تولد و به خاطر آسيب ديدگي مغز، پيدايش تومور يا انجام پرتو درماني در قسمت سر ايجاد مي‌شود. در برخي از کودکان نيز ممکن است هيچ علتي براي اين عارضه تشخيص داده نشود.
علت‌هاي کمبود هورمون رشد
در اغلب موارد ابتلا به بيماري کمبود هورمون رشد، هيچ عامل واحد و مشخصي را نمي‌توان براي آن شناسايي کرد. محققان معتقدند که کمبود هورمون رشد به ندرت توسط عوامل ژنتيکي تعيين مي‌شود و به طور معمول، از والدين به کودکان منتقل نمي‌شود. اما دانشمندان بر اين باورند که احتمال بروز کمبود هورمون رشد در کودکاني که به انواع خاصي از نواقص فيزيکي، مانند شکاف کام (لب شکري) مبتلا هستند، بيشتر است.
براي دانستن اينکه چه عاملي باعث بروز کمبود هورمون رشد مي‌شود، لازم است ابتدا خود اين بيماري را بهتر بشناسيد. حال ببينيم هنگامي که شما به عارضه کمبود هورمون رشد مبتلا باشيد، چه اتفاقي مي‌افتد. هورمون رشد که سوماتوتروپين نيز ناميده مي‌شود، توسط غده هيپوفيز که در قسمت قاعده مغز شما قرار گرفته است، ساخته مي‌شود. اين هورمون رشد بدن شما را تحريک مي‌کند و بافت‌ها، ماهيچه‌ها و استخوان‌هاي بدن را سالم نگه مي‌دارد. اما هنگامي که غده هيپوفيز شما مقدار کافي از هورمون رشد را توليد نمي‌کند، فرايند رشد بدن کند خواهد شد.
کافي نبودن مقدار هورمون رشدي که توسط غده هيپوفيز توليد مي‌شود، باعث بروز بيماري کمبود هورمون رشد خواهد شد. ممکن است اين بيماري از هنگام تولد در شما وجود داشته باشد که در اين صورت آن را کمبود مادرزادي هورمون رشد مي‌نامند. اما ممکن است کمبود هورمون رشد در دوران کودکي يا بزرگسالي به وجود بيايد که در اين صورت آن را کمبود اکتسابي هورمون رشد مي‌نامند. اين عارضه مي‌تواند باعث کوتاه ماندن بيش از حد قد کودکان و يا تراکم بسيار پايين استخوان و ضعف ماهيچه‌ها در بزرگسالان شود.
برخي ديگر از عواملي که باعث بروز کمبود هورمون رشد مي‌شوند، عبارتند از:
- آسيب ديدگي شديد در ناحيه سر
- پيدايش تومور در سر يا سابقه ابتلا به تومور در غده هيپوفيز
- بروز عفونت
- انجام عمل جراحي مغز
- اختلالات هورموني مربوط به غده هيپوتالاموس يا غده هيپوفيز
- خون رساني ضعيف به غده هيپوفيز
- انجام پرتو درماني در ناحيه سر
علائم کمبود هورمون رشد در کودکان
شايع‌ترين علائم کمبود هورمون رشد در کودکان آن است که قد يک کودک به طور چشمگيري کوتاه‌تر از کودکان همسن خود باشد. با اين حال در يک کودک مبتلا به کمبود هورمون رشد، نسبت اندازه قسمت‌هاي مختلف بدن به يکديگر مي‌تواند به صورت طبيعي و نرمال باشد.
ميزان افزايش قد در کودکان مبتلا به کمبود هورمون رشد، معمولاً کمتر از 5 سانتيمتر در سال است. در حالي که کودکاني که ميزان هورمون رشد آنها طبيعي است، در فاصله سن يک سالگي تا رسيدن به زمان بلوغ، هر سال در حدود 5/6 (شش و نيم) سانتيمتر رشد مي‌کنند و از زمان بلوغ به بعد نيز مي‌توانند در هرسال حدود 10 سانتيمتر رشد کنند.
برخي ديگر از علائم کمبود هورمون رشد در کودکان عبارت است از:
- چهره کودک ممکن است جوان تر از ديگر کودکان با سن مشابه به نظر برسد.
- بلوغ ديررس – گاهي اوقات کودک اصلاً وارد فرايند بلوغ نمي‌شود.
- افزايش چربي در اطراف صورت و شکم
- چاقي ملايم تا متوسط
- تأخير در پيدايش و رشد دندان‌ها
- رشد کند موها
کمبود هورمون رشد چگونه تشخيص داده مي‌شود؟
پزشک ابتدا سوابق پزشکي و نمودارهاي رشد کودک شما را مرور و از نظر وجود نشانه‌هاي بيماري کمبود هورمون رشد يا ساير بيماري‌هايي که رشد کودک را تحت تأثير قرار مي‌دهد، بررسي مي‌کند. همچنين ممکن است پزشک آزمايش‌هايي را براي کمک به يافتن علت کندي رشد انجام دهد. اين آزمايش‌ها مي تواند شامل موارد زير باشد:
- عکسبرداري اشعه ايکس از دست کودک براي بررسي وضعيت رشد استخوان (سن استخوان) و ارزيابي قدرت رشد کودک
- آزمايش خون و ساير آزمايش‌هاي تشخيصي براي تعيين عواملي که بر رشد کودک تأثير گذاشته است.
آزمايش‌هاي تشخيصي اختصاصي براي کمبود هورمون رشد عبارت است از:
- فاکتور رشد شبه – انسولين (IGF-1). يک آزمايش خون که مقدار هورمون IGF-1 را اندازه مي‌گيرد. مقدار اين هورمون نشان دهنده ميزان هورمون رشد مي‌باشد.
- آزمايش القاي هورمون رشد. به کودک داروهايي داده مي‌شود که غده هيپوفيز را تحريک مي‌کند تا هورمون رشد را آزاد کند. اگر بعد از مصرف اين داروها مقدار هورمون رشد در خون به حد مشخصي نرسد، نشان دهنده آن است که غده هيپوفيز نمي تواند مقدار کافي از هورمون رشد توليد کند.
- آزمايش عکسبرداري رزونانس مغناطيسي (MRI). آزمايش عکس MRI از سر کودک مي‌تواند براي تشخيص مشکلات مربوط به غده هيپوفيز و مغز و نيز شناسايي تومور مغزي مورد استفاده قرار گيرد.
کودک مبتلا به کمبود هورمون رشد چگونه درمان مي‌شود؟
اطفال مبتلا به کمبود هورمون رشد اغلب از طریق تزریق هورمون رشد انسانی مصنوعی (ساختگی) درمان می‌شوند. این هورمون باید توسط یک پزشک تجویز شود و یک داروی نیازمند نسخه است. تزریق این هورمون به زیر پوست یا در محیط خانگی انجام می‌شود. رشد کودک معمولاً هر 3 تا 6 ماه یک بار توسط پزشک متخصص غدد داخلی کودکان اندازه‌گیری می‌شود و دوز مورد نیاز هورمون بر اساس نتایج این ارزیابی‌ها تنظیم می‌شود.
درمان کمبود هورمون رشد بهترین نتایج را زمانی به دست می‌آورد که بیماری زودتر تشخیص داده شود و درمان آن آغاز شود. در برخی از کودکان، هورمون رشد می‌تواند باعث افزایش رشد کودک به میزان 10 سانتیمتر در سال اول درمان شود. در برخی موارد دیگر، سرعت رشد کمتر است، اما به هر حال بیشتر از زمانی است که تحت درمان قرار نمی‌گیرند. برای برخی از کودکان، درمان باید تا سنین نوجوانی ادامه یابد، اما برای بعضی دیگر حتی در بزرگسالی نیز نیاز به ادامه درمان و تنظیم دوز هورمون دارند.
عوارض جانبی درمان هورمون رشد چیست؟
برخی عوارض جانبی شایع که ممکن است در نتیجه درمان هورمون رشد در حد خفیف تا متوسط در کودک ایجاد شود، عبارت است از:
- سردرد
- درد عضلانی یا مفصلی
- کم کاری خفیف غده تیروئید
- ورم دست‌ها و پاها
- کج شدن ستون فقرات (اسکولیوز)
- رشد بافت پستان در پسرها
برخی علائم نادر ولی خطرناک این روش درمانی هم شامل موارد زیر است:
- سردرد شدید همراه با مشکلات بینایی
- مشکل در مفصل لگن به طوری که قسمت بالای استخوان ران از محل خود خارج می‌شود.
- التهاب پانکراس (پانکرآتید)
در مورد اغلب کودکان، مزایای فراوان درمان با هورمون رشد، خطرات و عوارض جانبی احتمالی آن را می‌پوشاند.
برای کمک به فرزند مبتلا به کمبود هورمون رشد، چه اقداماتی می‌توانید انجام دهید؟
شما با انجام اقدامات زیر می‌توانید به کودک خود کمک کنید تا بهترین نتایج ممکن را از درمان با هورمون رشد، به دست آورد:
- اگر هر سؤالی در مورد این روش درمانی دارید، با پزشک معالج تماس بگیرید.
- برای تزریق هورمون رشد و دادن سایر داروهای تجویز شده به کودک خود، دقیقاً طبق دستور پزشک عمل کنید.
- به همه پزشکان کودک خود اطلاع دهید که این کودک هورمون رشد مصرف می‌کند.
- برای چکاپ وضعیت کودک خود حتماً به طور مرتب و به دفعات زیاد به پزشک مراجعه کنید.
- اگر در کودک خود نشانه‌های افسردگی و ضعف اعتماد به نفس به خاطر کوچک بودن جثه نسبت به دوستان و هم سن و سالان مشاهده کردید، حتماً به مشاور مراجعه کنید.
