بلوغ زودرس و دیررس: نشانه، علت و درمان آن

بلوغ، یک دوره‌ی زمانی است که طی آن پسر یا دختر در حال رشد، تحت فرآیند رشد جنسی قرار می‌گیرد. دوران بلوغ شامل یک سری تغییرات فیزیکی می‌شود که این تغییرات منجر به قابلیت باروری شخص و شکل‌گیری صفات ثانویه جنسی (مانند رشد موهای ناحیه تناسلی) در او می‌شود. درحالی‌که فرآیند بلوغ، موجب تغییرات بیولوژیکی و جسمی ‌در فرد می‌شود، تأثیراتی نیز بر رشد عاطفی و روانی او نیز دارد.

بلوغ شامل موارد زیر می‌باشد:

• بلوغ جسمی
• بلوغ جنسی
• بلوغ عقلی (فکری)
• بلوغ اجتماعی

تقسیم‌بندی مراحل  بلوغ

•     مرحله اولیه بلوغ
•     مرحله میانی بلوغ
•     مرحله آخر بلوغ

سن شروع بلوغ متغیر است و بیشتر با سن استخوانی ارتباط دارد تا سن تقویمی.

دخترها

• جوانه پستان، اولین علامت بلوغ هست (۱۱-۱۰سالگی).
• پس از ۱۲ – ۶ ماه موهای تناسلی ظاهر می‌شوند.
• درنهایت بعد از 2 تا 2/5 سال پریود (قاعدگی) آغاز می‌شود.
• اوج رشد قدی در دخترها در مرحله 2 و 3 بلوغ و اغلب بین 11 تا 12 سالگی اتفاق می‌افتد.  ولی هر چه بلوغ زودتر آغاز شود سن قد کشیدن کمتر بوده و می‌تواند قد نهایی را تحت تاثیر قرار دهد.

پسرها

• اولین علامت بلوغ رشد بیضه است که متوسط در سن ۱۱ تا 12  سالگی رخ می‌دهد.
• اوج رشد قدی در سن ۱۴_۱۳ سالگی رخ می‌دهد
• با به پایان رسیدن بلوغ یعنی مردانه شدن صدا و رویش موی صورت که در حدود سن استخوانی 16 سالگی در پسران اتفاق می‌افتد، شانس قد کشیدن در آن‌ها بسیار ضعیف می‌شود و خیلی به سن تقویمی (شناسنامه ای) ارتباط ندارد.

بنابراین والدین قبل از نهادینه شدن بلوغ باید به فکر اصلاح قد فرزندان باشند.

بلوغ زودرس

ظاهر شدن علائم بلوغ‌ ‌ازنظر فیزیکی و هورمونی، در دختران قبل از ۸ سالگی و در پسران قبل از ۹ سالگی،‌ ‌بلوغ زودرس نامیده می‌شود. ابتدا این کودکان بلندتر از همسن‌های خود هستند ‌ولی به دلیل بلوغ زودرس استخوان‌ها‌،‌ ‌درنهایت قد کوتاه‌تری در‌ ‌بلوغ خواهند داشت. بلوغ زودرس از دو جنبه اهمیت زیادی دارد؛ جنبه اول، علت ایجادکننده است که پزشک متخصص با انجام آزمایش‌های لازم و پیگیری‌های منظم و دقیق کودک، طی مدت طولانی به‌دنبال علت ایجاد آن می‌گردد و جنبه دوم، اثر بلوغ زودرس بر رشد قدی و روانی کودک است‌. ‌همچنین کودکان مقابل استرس‌های زمان‌ ‌جوانی قرار می‌گیرند و نمی‌دانند چه‌کار باید بکنند. آن‌ها ازنظر جسمی‌ ‌تظاهرات بلوغ را دارند ولی تجربه کافی ندارند. و نیز دختران با ظاهر شدن علائم بلوغ جنسی،‌ ‌ممکن است دچار وحشت و مشکلات روحی شوند.

 علت‌ها و دلایل بلوغ زودرس

قسمتی از مغز به نام هیپوتالاموس، هورمونی به نام هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها یا هورمون GnRH ترشح می‌کند. GnRH موجب ترشح گنادروپین‌ها توسط غده هیپوفیز می‌شود. این هورمون‌ها موجب می‌شوند که اندام‌های جنسی شخص هورمون‌های دیگری را ترشح کند که باعث رشد جنسی فرد می‌شوند.

 در بلوغ زودرس مرکزی، غده‌ی هیپوتالاموس در زمان بسیار زودتری از زمان نرمال شروع به ترشح GnRH می‌کند و بنابراین فرآیند بلوغ زودتر شروع می‌شود. در اکثر موارد پزشکان نمی‌توانند دلیل اصلی این مشکل را در دختران مشخص کنند، اما برخی از پزشکان این مشکل را به داشتن اضافه‌وزن ارتباط می‌دهند؛ اما در مورد پسران معمولاً عوامل ایجادکننده بلوغ زودرس مشخص هستند.

به خاطر وجود بیش‌ازحد هورمون‌ها یا مواد شیمیایی در محصولات آرایشی-بهداشتی، غذاها، حشره‌کش‌ها و دیگر محصولات، ممکن است کودک شما دچار بلوغ زودرس شود. سایر علل بلوغ زودرس عبارت‌اند از:

• داشتن سابقه‌ی خانوادگی در ابتلا به بلوغ زودرس
• مشکلات ژنتیکی نادر
• وجود تومور غیر سرطانی در مغز یا در غده‌ی هیپوفیز
• آسیب مغزی
• وجود عفونت‌هایی مانند مننژیت در مغز
• انجام پرتو‌درمانی یا شیمی‌درمانی برای درمان سرطان

علائم بلوغ زودرس

علائم بلوغ زودرس همان علائم معمولی بلوغ هستند که در حالت عادی انتظار دارید در یک نوجوان یا یک کودک در حال بلوغ ببینید:

• رشد موهای زیر بغل و موهای تناسلی و رشد موهای صورت در پسران
• جوش‌های پوستی
• تغییر بوی بدن به بوی بدن بزرگسالان
• رشد اندام‌های جنسی
• تغییرات روحی و روانی

به‌عنوان‌مثال در دختران سینه‌ها شروع به رشد کردن می‌کنند و دوره‌های قاعدگی ماهانه آن‌ها آغاز می‌شود و ممکن است در این دوران بدخلق شوند. صدای پسران دورگه می‌شود و بیضه‌ها و آلت آن‌ها رشد می‌کند و ممکن است کمی خشن و عصبی شوند.

 درمان بلوغ زودرس

درصورتی‌که پزشک بتواند دلیل خاصی (مانند یک تومور) برای بلوغ زودرس بیابد، آن را درمان می‌کند. در موارد دیگر پزشکان از داروها برای متوقف کردن هورمون‌های جنسی استفاده می‌کنند تا از رشد جنسی زودهنگام کودک جلوگیری کنند. نوع مصنوعی هورمون GnRH می‌تواند موجب توقف ترشح گنادوتروپین‌ توسط غده‌ی هیپوفیز شود.

پزشک می‌تواند هر ماه یک‌بار این هورمون را به کودک تزریق کند یا دارو را به‌صورت یک ایمپلنت زیر پوستی در قسمت بالای بازوی کودک قرار دهد، که در این صورت دارو تا یکسال به بدن کودک می‌رسد. در هنگام تزریق هورمون یا کاشت ایمپلنت، ممکن است کودک کمی درد داشته باشد و در اطراف ناحیه موردنظر خارش داشته باشد؛ اما این دارو عوارض جانبی بلندمدتی ندارد.

شما احتمالاً باید انجام درمان و متوقف کردن هورمون‌های رشد جنسی را تا زمان بزرگ شدن کودکتان و رسیدن او به سن مناسب بلوغ ادامه دهید. این سن در دختران در حدود 11 سالگی و در پسران در حدود 12 سالگی است.

بیشتر پزشکان در صورتی اقدام به درمان کودک می‌کنند، که سن او کمتر از 7 سال باشد. در هنگام تصمیم‌گیری در مورد این موضوع که آیا لازم است بلوغ زودرس فرزندتان را درمان کنید یا نه، باید به موارد زیر توجه کنید:

• سن فرزندتان
• روند رشد فرزند شما
• واکنش‌های فرزند شما
• احتمال بروز قاعدگی زودرس
• نگرانی‌های موجود در مورد قد کودک (به‌عنوان فرد بزرگسال)

قبل از تصمیم‌گیری در این مورد لازم است درباره‌ی تمام این موضوعات با پزشک فرزند خود صحبت و مشورت کنید.

بلوغ دیررس

بلوغ طی چند سال صورت می‌گیرد، که سن شروع آن در افراد مختلف متفاوت است. در دختران معمولاً بین سنین ۷ تا ۱۳ سالگی و در پسران بین سنین ۹ تا ۱۵ سالگی اتفاق می‌افتد. البته ممکن است در برخی زودتر یا دیرتر از این سنین اتفاق بیفتد. این تفاوت در شروع سن بلوغ امری کاملاً طبیعی است.
گاهی اوقات، برخی افراد دوره بلوغ  را بدون ایجاد هرگونه تغییر در بدن خود، سپری می‌کنند. این مسئله بلوغ دیررس نامیده می‌شود.

علت‌ها و دلایل بلوغ دیررس

بلوغ دیررس دلایل متفاوتی ممکن است داشته باشد. معمولاً این مسئله در خانواده ارثی است.  ممکن است والدین، عمو، خاله، خواهرها یا برادرهای فرد نیز به این مسئله دچار باشند. این مسئله تأخیر سرشتی (دیر شکوفا) نامیده می‌شود و معمولاً نیاز به هیچ درمانی ندارد. این نوجوانان با گذشت زمان به‌طور طبیعی رشد می‌کنند، اما این مسئله در آن‌ها دیرتر از همسالانشان اتفاق می‌افتد.

مشکلات پزشکی نیز ممکن است گاهی باعث تأخیر بلوغ شود. برخی افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فیبروز مثانه، مشکلات کلیه، و حتی آسم ممکن است در سنین بالاتری به بلوغ برسند، چون این بیماری‌ها رشد بدن را دشوارتر می‌سازند. درمان و کنترل صحیح این بیماری‌ها می‌تواند به جلوگیری از بلوغ دیررس کمک کند.
افرادی که دچار سوءتغذیه هستند نیز دیرتر از همسالان خود به بلوغ می‌رسند. برای مثال، نوجوانانی که دچار کم‌اشتهایی و بی‌اشتهایی عصبی هستند، معمولاً میزان زیادی وزن کم می‌کنند و بدنشان قادر نخواهد بود به میزان کافی رشد کند. دخترانی که بیش‌ازاندازه به فعالیت‌های ورزشی سرگرم هستند معمولاً دیرتر به بلوغ می‌رسند چون ورزش باعث از بین رفتن چربی بدن آن‌ها می‌شود و میزان معین از چربی برای رسیدن به بلوغ دختران لازم است.
بلوغ دیررس ممکن است به خاطر مشکلات غدد هیپوفیز نیز باشد. چون این غدد هورمون‌های مهمی برای رشد بدن تولید می‌کنند.
برخی افرادی که در سنین طبیعی به بلوغ نمی‌رسند، مشکلات مربوط به کروموزوم دارند که از DNA ساخته شده است که شامل برنامه‌های سازندگی بدن است. مشکل کروموزوم‌ها ممکن است در رشد طبیعی بدن اختلال ایجاد کند.
سندرم ترنر نمونه‌ای از اختلال کروموزوم است. این مسئله زمانی اتفاق می‌افتد که دو کروموزوم X در زن‌ها غیرطبیعی بوده یا وجود نداشته باشد. این مسئله در رشد دختران و همچنین در رشد تخمدان‌ها و تولید هورمون‌های جنسی تأثیر می‌گذارد. زنانی که این مشکل خود را مورد درمان قرار نداده باشند، قدی کوتاه‌تر از حد معمول دارند، نازا هستند و ممکن است به سایر مشکلات و اختلالات پزشکی نیز مبتلا باشند.
مردان مبتلا به سندرم کلاین فلتر، یک کروموزوم X اضافه دارند )به‌جای XY،  (XXY و این مسئله می‌تواند بر نحوه‌ی رشد آن‌ها تأثیر منفی بگذارد.

 علائم بلوغ دیررس

بلوغ دیررس در پسران شایع‌تر است و با علائم زیر مشخص می‌شود:

• رشد نکردن بیضه‌ها تا سن 14 سالگی
• سپری شدن 5 سال از زمان شروع رشد اندام جنسی و تکمیل نشدن رشد آن.

در دختران علائم بلوغ دیررس عبارت‌اند از:

• عدم رشد سینه‌ها تا سن 13 سالگی
• وجود فاصله زمانی بیش از 5 سال از شروع رشد سینه‌ها تا شروع اولین قاعدگی
• عدم شروع قاعدگی تا سن 16 سالگی

تمامی افردی که به بلوغ دیررس دچار می‌شوند، از این‌که با همسن و سالان خود تفاوت دارند، احساس ناخوشایندی دارند. احساس استرس و خجالت ناشی از بلوغ دیررس خصوصاً در پسران بیشتر است؛ اما دخترانی که نسبت به همسالان خود جثه کوچک‌تری دارند و اندام جنسی آن‌ها رشد نکرده، معمولاً به‌اندازه پسران به داشتن مشکل متهم نمی‌شوند.

 درمان بلوغ دیررس

• درمان علت زمینه‌ای
• هورمون درمانی

روش درمان بلوغ دیررس به علت آن بستگی دارد. درصورتی‌که علت بلوغ دیررس یک بیماری زمینه‌ای دیگر باشد، درمان بیماری، بلوغ دیررس را هم برطرف می‌کند. درصورتی‌که به‌طور طبیعی فردی دیرتر از دیگران به بلوغ برسد، نیازی به درمان ندارد؛ اما درصورتی‌که شخص به خاطر تأخیر یا نداشتن رشد و بلوغ دیررس، شدیداً نگران و مضطرب باشد، برخی از پزشکان با تجویز داروهای مکمل هورمون جنسی، بلوغ را جلو می‌اندازند. اقدام به درمان برای پسران بسیار شایع‌تر از دختران است.

درصورتی‌که پسر نوجوانی تا سن 14 سالگی علائم بلوغ را نداشته باشد، ممکن است مصرف تستوسترون برای یک دوره 4 تا 6 ماهه برای او تجویز شود. با مصرف دوز پایین تستوسترون، بلوغ شخص آغاز می‌شود و برخی خصوصیات مردانه مانند عضلانی بودن در بدن او شکل می‌گیرد، اما مصرف تستوسترون باعث جلوگیری از رشد قد فرد و رسیدن به ماکزیمم قد بالقوه‌ی او نمی‌شود.

در دختران، در صورت نیاز به درمان، دوزهای بسیار پایین استروژن به‌صورت قرص یا برچسب روی پوست، تجویز می‌شود.

درصورتی‌که بلوغ دیررس بر اثر اختلالات ژنتیکی باشد، قابل درمان نیست؛ اما انجام هورمون‌درمانی باعث شکل‌گیری خصوصیات جنسی در فرد می‌شود.

در صورت داشتن تومور، ممکن است نیاز به انجام جراحی باشد، اما این کودکان در معرض خطر ابتلا به کم‌کاری غده هیپوفیز هستند.