هورمون رشد انسانی، ماده‌ای است که رشد بدن شما را کنترل می‌کند. هورمون رشد به وسیله غده هیپوفیز که در قسمت قاعده مغز قرار گرفته است، ساخته می‌شود. این هورمون باعث بلند شدن قد کودکان (که تحت عنوان رشد خطی نیز شناخته می‌شود)، افزایش توده عضلانی و کاهش چربی بدن می‌شود.
همچنین هورمون رشد هم در کودکان و هم در بزرگسالان به کنترل متابولیسم بدن کمک می‌کند. متابولیسم فرایندی است که طی آن سلول‌های بدن غذا را به انرژی تبدیل می‌کنند و سایر موادی که بدن به آنها نیاز دارد را می‌سازند.
اگر مقدار هورمون رشد در کودکان یا بزرگسالان، خیلی زیاد یا خیلی کم باشد، ممکن است مشکلاتی از نظر سلامتی برای آنان به وجود آید. کمبود هورمون رشد و برخی دیگر از مشکلات مرتبط با آن را می‌توان با استفاده از هورمون رشد مصنوعی (ساختگی) درمان کرد. همچنین گاهی اوقات هورمون رشد به صورت غیر قانونی و برای اهداف غیر پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کمبود هورمون رشد چیست؟
کمبود هورمون رشد یک بیماری نادر است که طی آن بدن مقدار کافی از هورمون رشد تولید نمی‌کند. هورمون رشد توسط غده هیپوفیز که به صورت یک اندام کوچک در قاعده مغز قرار گرفته است، ساخته می‌شود.
در کودکان، هورمون رشد برای رشد طبیعی، استحکام عضلات و استخوان‌ها و توزیع مناسب چربی در بدن ضروری است. همچنین به کنترل میزان گلوکز (قند) و لیپید (چربی) در بدن نیز کمک می‌کند. در صورتی که مقدار هورمون رشد یک کودک کافی نباشد، احتمال دارد که این کودک رشد کندتر و قد بسیار کوتاه‌تری نسبت به سایر کودکان همسن و هم‌جنس خود داشته باشد.
برای والدین کودکان، دانستن این نکته اهمیت زیادی دارد که رشد کند و قد کوتاه‌تر از متوسط می‌تواند دلایل بسیار زیادی داشته باشد. گاهی اوقات، مثلاً بلافاصله قبل از شروع دوره بلوغ کودک، کند بودن رشد او کاملاً طبیعی و به صورت موقتی است. یک پزشک متخصص غدد درون ریز کودکان (یا متخصص هورمون‌های کودکان) یا پزشک مراقبت‌های اولیه می‌تواند به شما کمک کند تا علت واقعی کند بودن رشد کودک را شناسایی کنید.
چه عاملی باعث کمبود هورمون رشد می‌شود؟
برخی از کودکان از زمان تولد دچار عارضه کمبود هورمون رشد هستند. در برخی دیگر نیز این عارضه بعد از تولد و به خاطر آسیب دیدگی مغز، پیدایش تومور یا انجام پرتو درمانی در قسمت سر ایجاد می‌شود. در برخی از کودکان نیز ممکن است هیچ علتی برای این عارضه تشخیص داده نشود.
علت‌های کمبود هورمون رشد
در اغلب موارد ابتلا به بیماری کمبود هورمون رشد، هیچ عامل واحد و مشخصی را نمی‌توان برای آن شناسایی کرد. محققان معتقدند که کمبود هورمون رشد به ندرت توسط عوامل ژنتیکی تعیین می‌شود و به طور معمول، از والدین به کودکان منتقل نمی‌شود. اما دانشمندان بر این باورند که احتمال بروز کمبود هورمون رشد در کودکانی که به انواع خاصی از نواقص فیزیکی، مانند شکاف کام (لب شکری) مبتلا هستند، بیشتر است.
برای دانستن اینکه چه عاملی باعث بروز کمبود هورمون رشد می‌شود، لازم است ابتدا خود این بیماری را بهتر بشناسید. حال ببینیم هنگامی که شما به عارضه کمبود هورمون رشد مبتلا باشید، چه اتفاقی می‌افتد. هورمون رشد که سوماتوتروپین نیز نامیده می‌شود، توسط غده هیپوفیز که در قسمت قاعده مغز شما قرار گرفته است، ساخته می‌شود. این هورمون رشد بدن شما را تحریک می‌کند و بافت‌ها، ماهیچه‌ها و استخوان‌های بدن را سالم نگه می‌دارد. اما هنگامی که غده هیپوفیز شما مقدار کافی از هورمون رشد را تولید نمی‌کند، فرایند رشد بدن کند خواهد شد.
کافی نبودن مقدار هورمون رشدی که توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود، باعث بروز بیماری کمبود هورمون رشد خواهد شد. ممکن است این بیماری از هنگام تولد در شما وجود داشته باشد که در این صورت آن را کمبود مادرزادی هورمون رشد می‌نامند. اما ممکن است کمبود هورمون رشد در دوران کودکی یا بزرگسالی به وجود بیاید که در این صورت آن را کمبود اکتسابی هورمون رشد می‌نامند. این عارضه می‌تواند باعث کوتاه ماندن بیش از حد قد کودکان و یا تراکم بسیار پایین استخوان و ضعف ماهیچه‌ها در بزرگسالان شود.
برخی دیگر از عواملی که باعث بروز کمبود هورمون رشد می‌شوند، عبارتند از:
- آسیب دیدگی شدید در ناحیه سر
- پیدایش تومور در سر یا سابقه ابتلا به تومور در غده هیپوفیز
- بروز عفونت
- انجام عمل جراحی مغز
- اختلالات هورمونی مربوط به غده هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز
- خون رسانی ضعیف به غده هیپوفیز
- انجام پرتو درمانی در ناحیه سر
علائم کمبود هورمون رشد در کودکان
شایع‌ترین علائم کمبود هورمون رشد در کودکان آن است که قد یک کودک به طور چشمگیری کوتاه‌تر از کودکان همسن خود باشد. با این حال در یک کودک مبتلا به کمبود هورمون رشد، نسبت اندازه قسمت‌های مختلف بدن به یکدیگر می‌تواند به صورت طبیعی و نرمال باشد.
میزان افزایش قد در کودکان مبتلا به کمبود هورمون رشد، معمولاً کمتر از ۵ سانتیمتر در سال است. در حالی که کودکانی که میزان هورمون رشد آنها طبیعی است، در فاصله سن یک سالگی تا رسیدن به زمان بلوغ، هر سال در حدود ۵/۶ (شش و نیم) سانتیمتر رشد می‌کنند و از زمان بلوغ به بعد نیز می‌توانند در هرسال حدود ۱۰ سانتیمتر رشد کنند.
برخی دیگر از علائم کمبود هورمون رشد در کودکان عبارت است از:
- چهره کودک ممکن است جوان تر از دیگر کودکان با سن مشابه به نظر برسد.
- بلوغ دیررس – گاهی اوقات کودک اصلاً وارد فرایند بلوغ نمی‌شود.
- افزایش چربی در اطراف صورت و شکم
- چاقی ملایم تا متوسط
- تأخیر در پیدایش و رشد دندان‌ها
- رشد کند موها
کمبود هورمون رشد چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشک ابتدا سوابق پزشکی و نمودارهای رشد کودک شما را مرور و از نظر وجود نشانه‌های بیماری کمبود هورمون رشد یا سایر بیماری‌هایی که رشد کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بررسی می‌کند. همچنین ممکن است پزشک آزمایش‌هایی را برای کمک به یافتن علت کندی رشد انجام دهد. این آزمایش‌ها می تواند شامل موارد زیر باشد:
- عکسبرداری اشعه ایکس از دست کودک برای بررسی وضعیت رشد استخوان (سن استخوان) و ارزیابی قدرت رشد کودک
- آزمایش خون و سایر آزمایش‌های تشخیصی برای تعیین عواملی که بر رشد کودک تأثیر گذاشته است.
آزمایش‌های تشخیصی اختصاصی برای کمبود هورمون رشد عبارت است از:
- فاکتور رشد شبه – انسولین (IGF-1). یک آزمایش خون که مقدار هورمون IGF-1 را اندازه می‌گیرد. مقدار این هورمون نشان دهنده میزان هورمون رشد می‌باشد.
- آزمایش القای هورمون رشد. به کودک داروهایی داده می‌شود که غده هیپوفیز را تحریک می‌کند تا هورمون رشد را آزاد کند. اگر بعد از مصرف این داروها مقدار هورمون رشد در خون به حد مشخصی نرسد، نشان دهنده آن است که غده هیپوفیز نمی تواند مقدار کافی از هورمون رشد تولید کند.
- آزمایش عکسبرداری رزونانس مغناطیسی (MRI). آزمایش عکس MRI از سر کودک می‌تواند برای تشخیص مشکلات مربوط به غده هیپوفیز و مغز و نیز شناسایی تومور مغزی مورد استفاده قرار گیرد.
کودک مبتلا به کمبود هورمون رشد چگونه درمان می‌شود؟
کودکانی که مبتلا به کمبود هورمون رشد باشند، از طریق تزریق روزانه هورمون رشد انسانی مصنوعی (ساختگی) درمان می‌شوند. هورمون رشد مصنوعی باید توسط پزشک نج.یز شود و یک داروی نیازمند نسخه محسوب می‌شود. این دارو در خانه و به زیر پوست تزریق می‌شود. رشد کودک معمولاً هر ۳ تا ۶ ماه یک بار توسط پزشک متخصص غدد داخلی کودکان اندازه گیری می‌شود و بر اساس نتایج این ارزیابی‌ها دوز مورد نیاز هورمون تعیین و تنظیم می‌شود.
بهترین نتایج از درمان بیماری کمبود هورمون رشد هنگامی به دست می‌آید که این بیماری زودتر تشخیص داده شده و برای درمان آن اقدام شود. در برخی از کودکان هورمون رشد می‌تواند باعث افزایش رشد کودک به میزان ۱۰ سانتیمتر در سال اول دوره درمان شود. در برخی دیگر، سرعت رشد کمتر است، اما به هر حال بیشتر از زمانی است که تحت درمان قرار نمی‌گیرند. درمان برخی از کودکان باید تا زمان رسیدن به سنین نوجوانی ادامه پیدا کند، اما برخی دیگر حتی در بزرگسالی هم نیاز به ادامه درمان دارند.
عوارض جانبی درمان هورمون رشد چیست؟
برخی عوارض جانبی شایع که ممکن است در نتیجه درمان هورمون رشد در حد خفیف تا متوسط در کودک ایجاد شود، عبارت است از:
- سردرد
- درد عضلانی یا مفصلی
- کم کاری خفیف غده تیروئید
- ورم دست‌ها و پاها
- کج شدن ستون فقرات (اسکولیوز)
- رشد بافت پستان در پسرها
برخی علائم نادر ولی خطرناک این روش درمانی هم شامل موارد زیر است:
- سردرد شدید همراه با مشکلات بینایی
- مشکل در مفصل لگن به طوری که قسمت بالای استخوان ران از محل خود خارج می‌شود.
- التهاب پانکراس (پانکرآتید)
در مورد اغلب کودکان، مزایای فراوان درمان با هورمون رشد، خطرات و عوارض جانبی احتمالی آن را می‌پوشاند.
برای کمک به فرزند مبتلا به کمبود هورمون رشد، چه اقداماتی می‌توانید انجام دهید؟
شما با انجام اقدامات زیر می‌توانید به کودک خود کمک کنید تا بهترین نتایج ممکن را از درمان با هورمون رشد، به دست آورد:
- اگر هر سؤالی در مورد این روش درمانی دارید، با پزشک معالج تماس بگیرید.
- برای تزریق هورمون رشد و دادن سایر داروهای تجویز شده به کودک خود، دقیقاً طبق دستور پزشک عمل کنید.
- به همه پزشکان کودک خود اطلاع دهید که این کودک هورمون رشد مصرف می‌کند.
- برای چکاپ وضعیت کودک خود حتماً به طور مرتب و به دفعات زیاد به پزشک مراجعه کنید.
- اگر در کودک خود نشانه‌های افسردگی و ضعف اعتماد به نفس به خاطر کوچک بودن جثه نسبت به دوستان و هم سن و سالان مشاهده کردید، حتماً به مشاور مراجعه کنید.
