در دو ماهه دوم و سوم بارداری پزشک درخواست چندین مرتبه سونوگرافی را خواهد داد تا بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را به دست بیاورد. برخی از این ارزیابی‌‌ها عبارتند از ارزیابی رشد جنین و بررسی مایع آمنیوتیک. پزشک همچنین می‌تواند از سونوگرافی برای بررسی رشد طبیعی جنین استفاده کند. سونوگرافی می‌تواند برای ارزیابی حرکات جنین و تعداد تنفس و ضربان قلب نیز کاربرد داشته باشد. از این نوع سونوگرافی تحت عنوان اسکن رشد جنین یاد میشود.
مراحل رشد جنین در هر ماه
ماه اول بارداری
با پیوسته بزرگ شدن و رشد تخمک بارور شده، یک کیسه آمنیوتیک در اطراف آن شکل میگیرد و به تدریج پر از آب میشود تا از جنین در حال رشد محافظت کند. همچنین، با رشد جنین، جفت نیز شروع به رشد میکند. جفت، عضوی گرد و صاف است که وظیفه انتقال مواد مغذی از بدن مادر به جنین را برعهده دارد و مواد زائد از بدن جنین را خارج میکند. در ماه اول بارداری، شکل اولیه صورت شکل میگیرد و دو دایره بزرگ نیز به عنوان چشم شناخته میشوند. همچنین، دهان، فک پایین و گلو شکل می‌گیرند، سلول‌های خونی شکل می‌گیرند و گردش خون آغاز میشود. ماهیچه کوچک قلب در انتهای هفته چهارم، ۶۵ بار در دقیقه می‌تپد. در انتهای ماه اول، اندازه جنین کوچکتر از یک دانه برنج است.
ماه دوم بارداری
اجزای صورت به رشد و تکامل ادامه میدهند و هر دو گوش به صورت یک چروک پوستی کوچک در دو طرف سر شروع به رشد میکند و جوانه‌های کوچک در نهایت به دست و پا تبدیل خواهد شد و انگشتان دست و پا و چشم شروع به شکل گیری خواهند کرد. لوله عصبی نیز که شامل مغز، طناب نخاعی و سایر بافت‌های عصبی سیستم اعصاب مرکزی است شروع به شکل گیری خواهد کرد. دستگاه گوارش و اعضای حسی بدن شروع به شکل گیری میکند و استخوان‌ها به تدریج جای خود را خواهند گرفت. سر در مقایسه با سایر اعضای بدن بزرگتر است. در پایان ماه دوم بارداری قد جنین دو و نیم سانتی متر و وزن او حدود ۳۰ گرم است. در هفته ششم ضربان قلب جنین معمولاً قابل تشخیص است و در پایان هفته هشتم میتوان ضربان قلب را در سونوگرافی احساس کرد.
ماه سوم بارداری
دست، بازو و انگشتان دست، پاها و انگشتان پای جنین به طور کامل شکل میگیرد و جنین می‌تواند دهان و مچ دست خود را باز و بسته کند. ناخن انگشتان دست و پا شروع به شکل گیری می‌کنند و بخش خارجی گوش‌ها به وجود می‌‌آید. دندان‌ها شروع به رشد می‌کنند و اندام‌های جنسی جنین شکل میگیرد اما نمی‌‌توان به خوبی جنسیت جنین را در سونوگرافی تشخیص داد. در پایان ماه سوم جنین به طور کامل شکل گرفته است و همه اعضای او و دست و پایش وجود دارند و به رشد و تکامل ادامه میدهد تا به یک انسان کامل تبدیل شود. سیستم گردش خون و مجاری ادراری او شروع به فعالیت میکند و کبد شروع به تولید صفرا خواهد کرد. در پایان ماه سوم بارداری جنین حدود ۱۲ سانتی متر قد دارد و وزن او بیشتر میشود. از آنجایی که مهمترین مراحل رشد جنین صورت گرفته است پس از ماه سوم بارداری شانس سقط جنین به طرز قابل توجهی کاهش پیدا میکند.
ماه چهارم بارداری
در ماه چهارم بارداری میتوان صدای قلب جنین را از طریق دستگاهی که داپلر نام دارد به خوبی شنید. انگشتان دست و پای جنین به خوبی قابل تشخیص هستند. پلک، ابرو، مژه، ناخن و مو شکل گرفته است. استخوان‌ها و دندان‌های او محکم تر میشوند و جنین حتی می‌تواند انگشت خود را بمکد، خمیازه بکشد و بدن خودش را بکشد. سیستم عصبی و شروع به فعالیت میکند و دستگاه تولید مثل و اندام تناسلی به خوبی شکل میگیرد و در این پزشک می‌تواند از طریق اسکن اولتراسوند جنسیت جنین شما را مشخص نماید. در پایان ماه چهارم قد جنین ۱۸ سانتی متر است و وزن او ۱۲۰ گرم خواهد بود.
ماه پنجم بارداری
در ماه پنجم بارداری شما میتوانید حرکات جنین خود را احساس کنید زیرا عضلات او در حال شکل گیری است و جنین با آنها ورزش میکند. به اولین حرکت او حرکت حیات بخش گفته میشود. موهای روی سر جنین شروع به رشد خواهند کرد و روی شانه، کمر و پهلوی جنین توسط تعدادی موی ریز پوشانده خواهد شد که این موها از جنین محافظت میکند و معمولاً در پایان هفته اول تولد جنین شروع به ریزش خواهند کرد. روی سطح پوست جنین توسط یک ماده سفید پنیری شکل پوشانده میشود که پزشکان تصور میکند از تماس پوست جنین به طور مداوم با مایع آمنیوتیک جلوگیری خواهد کرد که این پوشش قبل از تولد جنین از بین خواهد رفت. در پایان ماه پنجم قد جنین ۳۰ سانتی متر و وزن او حدود ۲۵۰ تا ۵۰۰ گرم خواهد بود.
ماه ششم بارداری
در ماه ششم بارداری رنگ پوست جنین صورتی است، پوست او چروکیده است و میتوان عروق خونی زیر سطح پوست را مشاهده کرد. اثر انگشتان دست و پای جنین قابل مشاهده است. پلک‌ها از هم باز میشوند و چشم دیده میشود. جنین با حرکت کردن یا افزایش ضربان قلب به صدا واکنش نشان میدهد و در صورتی که جنین سکسکه کند شما میتوانید حرکات ارتعاشی را احساس کند. در صورتی که جنین قبل از موعد متولد شود با مراقبت‌های ویژه پس از هفته سی و دوم زنده خواهد ماند. در پایان ماه ششم وزن جنین حدود یک کیلو گرم است و قد او ۳۶ سانتیمتر می‌باشد.
ماه هفتم بارداری
در ماه هفتم بارداری همچنان جنین به رشد خود ادامه میدهند و شروع به ذخیره چربی در بدن خود میکند. قدرت شنوایی جنین به خوبی شکل میگیرد و مدام جای خود را عوض میکند و به محرک‌هایی از قبیل صدا درد و نور واکنش نشان میدهد. مایع آمنیوتیک شروع به از بین رفتن خواهد کرد. در پایان ماه هفتم بارداری قد جنین ۴۴ سانتی متر است و وزن آن حدود ۱ تا ۲ کیلوگرم خواهد بود. در صورتی که جنین پس از پایان ماه هفتم بارداری متولد شود احتمال زنده ماندن او زیاد خواهد بود.
ماه هشتم بارداری
جنین تکامل خود و فرایند ذخیره کردن چربی را ادامه میدهد و شما میتوانید لگد زدن جنین و افزایش تعداد آن را احساس کنید. مغز جنین در این دوران به سرعت رشد میکند و جنین شما می‌تواند ببیند و بشنود. اکثر سیستم‌های داخلی بدن را به خوبی شکل گرفته اند اما هنوز ریه‌های او کامل نشده است. در این دوران قد جنین تقریباً ۴۶ سانتیمتر است و وزن او ۵/۲ کیلوگرم خواهد بود.
ماه نهم بارداری
چرا پایش رشد جنین ضروری است؟
برخی دلایل رایج برای پایش رشد جنین به شرح زیر می‌باشد:
- بررسی شکم به لحاظ بزرگ و کوچک بودن که نشان دهنده رشد یا عدم رشد جنین است
- عوارض بارداری قبلی
- دیابت مادر یا بالا بودن فشار خون
انواع روش‌های ارزیابی جنین
از دو روش برای ارزیابی جنین استفاده میشود که به شرح زیر می‌باشند:
- سونوگرافی واژینال یک نوع سونوگرافی است که در آن دستگاه درون واژن قرار داده میشود تا امواج صدا به سمت جنین فرستاده شوند و عکس العمل جنین را به صفحه مانیتور انتقال دهد. معمولا از این سونوگرافی بیشتر در ماه‌های اول بارداری استفاده میشود. معمولاً از این سونوگرافی در مواردی درخواست میشود که سونوگرافی شکمی نتواند اطلاعات کافی را در اختیار پزشک قرار دهد.
- سونوگرافی شکمی نیز روشی است که با حرکت دادن دستگاه روی شکم انجام خواهد شد.
اسکن رشد جنین چگونه انجام میشود؟
در اسکن رشد جنین ارزیابی‌‌های مختلف از جنین انجام خواهد شد و اطلاعات به دست آمده روی جدول رشد و طبق هفته‌های مخصوص بارداری قرار داده میشود و زمان انجام سونوگرافی و سن جنین یادداشت می‌گردد. ارزیابی‌‌های اصلی مربوط به اسکن رشد جنین به شرح زیر می‌باشند:
- برآورد کردن وزن جنین بر اساس ترکیب کردن معیارهایی که در بخش بالا به آنها اشاره کرده ایم انجام میشود. برآورد وزن جنین روی نمودار ثبت میشود تا پزشک بتواند به این نتیجه برسد که آیا جنین بزرگ است؟ کوچک است یا بر اساس سنی که دارد سایز متوسطی دارد. در صورتی که وزن جنین زیر خط استاندارد جدول باشد پزشک به مادر اطلاع میدهد که جنین در مقایسه با سنی که دارد کوچک است و در صورتی که وزن بالاتر از خط منحنی استاندارد جدول باشد پزشک به مادر اطلاع میدهد که جنین در مقایسه با سنی که دارد بزرگ است.
- باید به خاطر داشته باشید که ارزیابی‌‌های حاصل از سونوگرافی در هر جنین با جنین دیگر متفاوت است و ممکن است برآورد وزن او تا ۲۰ درصد اشتباه باشد.
- در پایش رشد جنین هر روز جنین به لحاظ وجود ناهنجاری ارزیابی نخواهد شد. انجام اسکن اولتراسوند برای بررسی ناهنجاری اصلی جنین معمولاً در اوایل دوران بارداری در هفته‌های ۱۸ و ۲۰ انجام خواهد شد.
کوچک بودن جنین بر اساس سنی که دارد
اکثر جنین‌هایی که ادعا میشود بر اساس سنی که دارند کوچک هستند سالم می‌باشند فقط به ارزیابی‌‌های بیشتری نیاز دارند و پزشک از رشد صحیح آنها اطمینان حاصل کند سایر روش‌های اولتراسوند نیز درخواست خواهد شد مانند بررسی مقدار مایع آمنیوتیک در اطراف جنین و بررسی گردش خون در بند ناف.
منظور از کند بودن رشد جنین چیست؟
منظور از کند بودن رشد جنین است که جنین قبل از تولد به اندازه کافی رشد نمی‌‌کند و به این وضعیت محدودیت رشد داخل رحمی گفته میشود. این وضعیت فقط پس از انجام دو یا چند سوتوگرافی مشخص خواهد شد. با توجه به ارزیابی‌ها‌های مختلف اولتراسوند معمولاً باید حداقل دو هفته فاصله بین هر سونوگرافی از جنین وجود داشته باشد تا بتوان رشد جنین را بررسی کرد. سایر علائم و نشانه‌هایی که نشان میدهد جنین دچار محدودیت رشد شده است عبارت است از تغییر در گردش خون بند ناف و کاهش حجم مایع آمنیوتیک.
علل محدودیت رشد جنین چیست؟
برخی از دلایل محدودیت رشد جنین به شرح زیر می‌باشند:
- نارسایی جفت به وضعیتی گفته میشود که جفت نمی‌تواند مواد غذایی را به اندازه کافی به جنین در حال رشد برساند.
- برخی از ناهنجاریهای جنین باعث تاخیر در رشد خواهند شد
- چند قلویی بر روی رشد یک یا چند جنین تاثیر می‌گذارد
- عفونت رحم مادر
- تغذیه نامناسب مادر
- سیگار کشیدن، استعمال مواد مخدر، مصرف برخی از داروها و مصرف مشروبات الکلی
- برخی از اختلالات پزشکی از قبیل بالا بودن فشار خون و دیابت
چگونه محدودیت رشد جنین کنترل میشود؟
در صورتی که پزشک به محدودیت رشد جنین شما مشکوک شود درخواست برخی آزمایشات را میدهد تا بتواند علت اصلی بروز این مشکل را مشخص نماید. برخی از آزمایشات که درخواست میشوند به شرح زیر می‌باشند:
- ارزیابی و اسکن التراسوند به مدت طولانی به منظور بررسی ناهنجاریهای ساختاری
- تست آمنیوسنتز به لحاظ بررسی جنین از نظر اختلالات کروموزومی
- آزمایش خون از مادر به لحاظ بررسی وجود عفونت
دوران بارداری شما به طور منظم توسط اسکن اولتراسوند به لحاظ موارد زیر بررسی خواهد شد:
- بررسی رشد جنین که هر دو هفته یک بار انجام میشود
- استفاده از سونوگرافی داپلر به منظور بررسی گردش خون در بند ناف
- درخواست سایر بررسی‌‌های داپلر برای گردش خون بررسی حجم مایع آمنیوتیک
در صورتی که پزشک به محدود شدن رشد جنین مشکوک شود احتمالاً درخواست بستری شدن شما را خواهد داد تا به طور کامل بررسی شوید. ضربان قلب جنین از نزدیک بررسی میشود. در صورتی که وضعیت جنین نامناسب باشد و ادامه بارداری مادر و جنین را با خطر مواجه کند پزشک ختم بارداری را اعلام خواهد کرد. در صورتی که زایمان قبل از هفته ۳۷ بارداری انجام شود پزشک از تزریق استروئید و منیزیم سولفات (در صورتی که سن بارداری شما زیر ۳۰ هفته باشد) استفاده خواهد کرد تا ریسک بروز عوارض ناشی از زایمان زودرس در جنین به حداقل برسد.
من باید چه کار کنم؟
شما به عنوان مادر باید به نکات زیر کاملا توجه داشته باشید:
- رژیم غذایی مناسب داشته باشید
- سیگار نکشید و از مشروبات الکلی و مواد مخدر استفاده نکنید
بعد از زایمان چه اتفاقی رخ میدهد؟
نوزادی که به علت اختلال در رشد در رحم متولد شده است بر اساس میزان رشد در دوران جنینی، وزن او در هنگام تولد و نحوه سازش پذیری او با شرایط خارج از رحم به بخش مراقبت‌های ویژه از نوزادان منتقل خواهد شد.
بزرگ بودن جنین نسبت به سنی که دارد
در اکثر موارد جنینی که نسبت به سنی که دارد بزرگتر است و سالم است و خوب تغذیه شده است. در برخی موارد بزرگ بودن جنین دلایل مختلفی دارد از قبیل دیابت یا سندروم ژنتیکی.
