پایش رشد، اندازه گیری سایز کودک، وزن، قد یا طول و اندازه دور سر، به منظور مستند سازی رشد کودک است. سپس اندازه‌های گرفته شده باید در یک نمودار رشد ترسیم شوند. این موضوع اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا می‌تواند تغییرات اولیه در رشد کودک را تشخیص دهد. رشد بسیار آهسته یا بسیار سریع، هر دو می‌توانند نشان دهنده مشکلات مربوط به تغذیه یا سلامت باشند. از این رو پایش رشد، بخش ضروری از مراقبت‌های سلامت اولیه در کودکان است. اندازه گیری سایز کودک ارزش بسیار اندکی دارد؛ مگر آنکه برای پایش رشد استفاده شود.
پایش رشد
اندازه گیری سایز بدن
اندازه بدن کودکان چگونه تعیین میشود؟
معمولاً در کودکان، برای اندازه گیری سایز، اندازه گرفتن پنج مولفه زیر رایج است:
- وزن: وزن، رایج‌ترین اندازه گیری بدن کودک است؛ زیرا گرفتن وزن کودک روشی ساده و دقیق می‌باشد.
- قد: این هم یکی از مولفه‌های رایج در اندازه گیری سایز کودک، به ویژه در کودکان بزرگتر است. اگرچه اندازه گرفتن دقیق آن نسبت به وزن دشوارتر است. اندازه گیری قد در کودکان بزرگتر، به صورت ایستاده و در نوزادان در موقعیت دراز کشیده انجام میشود و معمولاً (در نوزادان) طول نامیده میشود. طول و قد یک کودک یکسان است.
- «وزن نسبت به قد» یا «وزن نسبت به طول»: در کودکان کوچکتر، به سن کودک نیازی نیست.
- اندازه گیری دور سر: این یک اندازه گیری مفید سایز بدن است اما باید به درستی انجام شود.
- اندازه گیری دور بازوی میانی: یک روش سریع و ساده است که می‌تواند در خانه یا درمانگاه انجام شود. اما بیشتر از آنکه برای اندازه گیری میزان رشد باشد، برای بررسی سوء تغذیه است.
گرفتن وزن، رایج ترین روش ارزیابی سایز بدن کودکان است.
وزن چگونه اندازه گیری میشود؟
برای وزن کردن کودکان کوچکتر، باید آنها را روی ترازو خواباند. صبر کنید تا اعداد روی ترازو ثابت شوند. همیشه کودک را بدون لباس یا فقط با یک پوشش سبک وزن کنید. بهتر است قبل از وزن کردن، پوشک کودک را در بیاورید. پوشک خیس را همیشه در بیاورید. کودکان بزرگتر همیشه در حالت ایستاده وزن می‌شوند. وزن را در نزدیکترین عدد به ۱۰۰ گرم ثبت کنید. تمام لباس‌های کودک، به جز لباس زیر را قبل از وزن کردن دربیاورید.
قد و طول چگونه اندازه گیری می‌شوند؟
اندازه گیری قد باید در حالتی که کودک پا برهنه سر پا ایستاده است، انجام شود. کودک را در کنار یک دیوار نگه دارید و پاشنه‌های او باید به زمین چسبیده باشند. کودک باید تا حد امکان قد خود را کشیده نگه داشته و دست‌های خود را در کنار بدن قرار داده و به جلو نگاه کند. در حالت ایده‌آل، از یک ابزار اندازه‌گیری خاص استفاده میشود که دارای نوار متناسب کننده یا خط کش روی دیوار و تخته روی سر لغزان است. در صورت عدم دسترسی به آن می‌توانید یک تکه چوب صاف یا کتاب را در مقابل دیوار قرار دهید؛ تا حدی که بالای سر کودک را لمس کند. سپس فاصله زمین تا پشت چوب را اندازه گیری کنید. برای ثبت دقیق قد، آن را به میلیمتر اندازه گیری نمایید.
برای کودکان زیر دو سال، اندازه گیری قد نوزادان در حالت ایستاده مشکل است. از این رو باید طول بدن کودک را در حالت دراز کشیده اندازه‌گیری کرد. در صورت امکان باید از یک تخت اندازه گیری استفاده نمود. کودک را به پشت بخوابانید، در حالی که پاها به طور کامل دراز شده باشند. باید یک نفر سر کودک را روی تخت اندازه گیری نگه داشته و یک نفر دیگر به آرامی پاهای کودک را بکشد. زانوها را صاف نگه داشته و پاشنه کف پاها به پایین تخته برخورد کند. اندازه گیری فاصله بین تخته‌ها به میلیمتر، طول بدن نوزاد را به دست می‌دهد. اندازه گیری طول با نوار اندازه گیری، معمولاً دقیق نیست.
چگونه باید دور سر را اندازه گیری کرد؟
اندازه گیری دقیق دور سر باید دشوار باشد. از یک نوار اندازه گیری استفاده کنید و اندازه را به میلیمتر یادداشت نمایید. برای انجام این کار نوار اندازه گیری را دور بزرگ‌ترین محور سر (یعنی محیط پیشانی) تا پشت سر بپیچید و آن را اندازه بگیرید.
اندازه گیری دور بازوی میانی چگونه انجام می‌گیرد؟
در این اندازه گیری، نقطه میانی بین بالای شانه و بالای آرنج بازوی چپ با یک نوار اندازه گیری معمولی یا یک نوار اندازه گیری ویژه، اندازه گیری میشود. در حین اندازه گیری، اجازه دهید بازو به راحتی از یک طرف آویزان شده و شل قرار بگیرد و اندازه را در مقیاس میلیمتر به دقت ثبت کنید. نوار را محکم نکشید.
هر چند وقت یکبار باید اندازه‌های کودک گرفته شود؟
دوره پایش رشد و سایز کودک باید طبق موارد زیر باشد:
- وزن باید در اولین سال زندگی، هر ماه اندازه گیری شود و در سال دوم زندگی، هر دو ماه یکبار و پس از سن ۵ سالگی، هر شش ماه یک بار انجام گیرد؛ هرچند این اندازه گیری به صورت روتین و مداوم در کلینیک، بیمارستان یا مراکز بهداشتی انجام می‌گیرد.
- قد یا طول باید در ۵ سال اول زندگی، هر شش ماه یک بار اندازه گیری شود. پس از آن نیز اگر اندازه گیری رشد ادامه پیدا کند، اندازه گیری می‌گردد.
- اندازه گیری دور سر باید به صورت مداوم، از بدو تولد، ۱۴ هفته بعد و ۱۲ ماه بعد صورت بگیرد. پس از ۳۶ ماه، اندازه دور سر افزایش اندکی خواهد داشت. اندازه گیری دور سر در هر کلینیکی انجام نمی‌شود؛ مگر آن که دلیل خوبی برای آن وجود داشته باشد.
- اندازه گیری دور بازو که نشان دهنده علائم سوء تغذیه است، باید هر سه ماه یکبار تا ۵ سالگی انجام شود. حتی پس از آن نیز به عنوان یک روش مفید برای نشان دادن سوء تغذیه (به خصوص در صورت دفع مواد مغزی) باقی خواهد ماند.
سایز بدن کودک چگونه برای دستیابی به میزان رشد استفاده میشود؟
همانطور که گفتیم، بهترین روش برای دستیابی به میزان رشد کودک، اندازه گیری سایز بدن او (به عنوان مثال وزن) و سپس تکرار این اندازه گیری‌ها برای چند ماه است. افزایش اندازه بدن، دلیلی برای رشد است. هر قدر این افزایش بیشتر باشد، کودک سریعتر رشد می‌کند. اگر هیچ افزایشی وجود نداشته باشد، کودک رشد نمی‌کند. به همین دلیل ثبت اندازه‌های بدن کودک مهم بوده و این اندازه گیری‌ها روی یک نمودار رشد در کلینیک‌های بهداشتی ترسیم می‌شوند.
نمودارهای رشد
نمودار رشد چیست؟
نمودار رشد، نموداری است که با قرار گرفتن اندازه بدن کودک بر محور سن، ترسیم میشود و برای تصمیم گیری درباره اینکه اندازه‌های بدن کودک در دامنه طبیعی افزایش پیدا می‌کند یا خیر؛ یا اینکه کودک از اندازه طبیعی خود بزرگتر یا کوچکتر است، مورد استفاده قرار می‌گیرد. اندازه یک کودک سالم به طور طبیعی با افزایش سن، افزایش پیدا می‌کند. بدون دانستن سن یک کودک، هیچ کس نمی‌تواند بداند که آیا اندازه او طبیعی است یا خیر. از این رو دانستن سن دقیق در هنگام استفاده از نمودار رشد، ضرورت دارد.
نمودار رشد بر مبنای اندازه‌های ثبت شده هزاران کودک سالم در سنین مختلف، قرار دارد. نمودار رشد از چند خط رشد تشکیل شده است؛ همچنین خطی به نام Z نیز وجود دارد. رشد یک کودک سالم، معمولاً خطوط رشد را دنبال می‌کند.
نکته:با افزایش سن، خطوط رشد بیشتر و بیشتر از هم فاصله می‌گیرند. همان طور که برخی از کودکان سالم سریعتر از سایرین، و برخی آهسته‌تر از حد معمول رشد می‌کنند. در نتیجه دامنه طبیعی، با افزایش سن گسترده‌تر میشود. پسرها اندکی بزرگتر از دخترها هستند؛ از این رو برای ترسیم اندازه نسبت به سن، نمودارهای ویژه جنسیت برای پسرها و دخترها استفاده میشود.
دامنه اندازه طبیعی برای کودکان یک سن خاص چقدر است؟
اندازه بدن ۶۰ درصد از کودکان بین خطوط +۱ و ۱- می‌افتد؛ در حالی که سایز بدن ۳۴ درصد از کودکان بین خطوط +۱ و +۲ یا بین خطوط ۱- و ۲- می‌افتد. از این رو ۹۵ درصد از کودکان بین خطوط +۲ و ۲- می‌افتند و اندازه بدن آنها برای سن‌شان نرمال (متوسط یا مناسب) قلمداد میشود. ۶ درصد باقیمانده از کودکان، بالای خط +۲ یا زیر خط ۱- می افتند و سایز بدن آنها غیر طبیعی در نظر گرفته میشود.دامنه اندازه بدن، بین خطوط +۲ و ۱- طبیعی بوده و ۹۵ درصد از کودکان باید در این دامنه باشند.
نکته: در نوزادان تازه متولد شده، صدک‌های دهم و نَوَدُم، همچنان برای تعریف اندازه مناسب بدن برای سن بارداری در هنگام تولد، استفاده میشود. این صدک‌ها یک ارزیابی مفید از خطر ابتلا به امراض یا مرگ و میر هستند.
چه موقع کودک از اندازه طبیعی بزرگتر است؟
هنگامی که اندازه‌های بدن نوزاد بالای خط +۲ بیفتد. اگر وزن آنها بالای خط +۲ بیفتد، این کودکان از اندازه طبیعی سنگین‌تر هستند. به همین شکل اگر قد یا طول آنها بالای خط +۲ بیفتد، از اندازه طبیعی بلندتر هستند. اگر اندازه دور سر آنها بالای خط +۲ بیفتد، آنها نسبت به کودکان نرمال دست‌های بزرگتری نیز خواهند داشت.
اندازه دور سر، وزن یا قد که بالای خط +۲ باشد، از اندازه طبیعی بزرگتر است.
چه موقع کودک از اندازه طبیعی کوچکتر است؟
هنگامی که اندازه‌های وزن، قد یا طول یا اندازه دور سر زیر خط ۲- بیفتد. اگر وزن کودک زیر خط ۲- بیفتد، کم وزن به حساب می‌آید. به همین شکل کودکانی که قد یا طول آنها زیر خط ۲- می‌افتد، کوتاه‌تر از حد معمول هستند. اگر اندازه دور سر زیر خط ۲- باشد، دست‌های کوچکتری نیز خواهند داشت.
هنگامی که اندازه‌های «وزن نسبت به سن» یا «طول نسبت به سن» یا «اندازه دور سر نسبت به سن» به دست آمد، نمودارهای رشد جداگانه برای پسرها و دخترها مورد استفاده قرار می‌گیرد. قد، وزن یا طول یا اندازه دور سر که زیر خط ۲- بیفتد، کوچکتر از اندازه نرمال است.
نکته: کلمه نرمال به دامنه متوسط اندازه نسبت به سن اطلاق میشود. از این رو ممکن است برخی از کودکان کاملاً سالم، خارج از خطوط +۲ و ۲- بیافتند.
چگونه باید وزن یک کودک را روی نمودار رشد ترسیم کرد؟
دستورالعمل‌های زیر را دنبال کنید:
- در امتداد پایین نمودار و در مقابل سن کودک یک علامت بگذارید. حالا از این علامت، یک خط عمودی رسم کنید.
- به همین شکل در مقابل وزن کودک و در امتداد سمت چپ یا راست نمودار، یک علامت بگذارید. اکنون یک خط افقی فرضی از این علامت رسم کنید.
- یک نقطه روی چارت و در محل تلاقی دو خط فرضی بگذارید. به این کار ترسیم وزن گفته میشود. این نمودار نسبت به سن کودک، به او وزن می‌دهد.
منحنی‌های رشد
منحنی رشد چیست؟
منحنی رشد نشان دهنده نحوه رشد کودک در یک دوره زمانی است. هنگامی که اندازه‌های کودک طی دو یا چند جلسه گرفته شد و به صورت نقطه روی نمودار رشد ترسیم گشت، می‌توان منحنی رشد را تعیین کرد. اکنون اگر این نقطه‌ها را با یک خط به یکدیگر متصل کنید، منحنی رشد را به دست خواهید آورد. بنابراین بهترین راه برای ارزیابی رشد، بررسی منحنی رشد طی چند ماه گذشته است.
نرخ رشد طبیعی چیست؟
اگر نرخ رشد کودک طبیعی باشد، منحنی رشد از نزدیک خطوط رشد را دنبال خواهد کرد (به موازات آنها خواهد بود) و از بیشتر از یک خط رشد عبور نمی‌کند.
نکته : می‌توان از نمودارهای نرخ رشد ویژه برای تعیین دقیق اینکه نرخ رشد یک کودک عادی است یا خیر استفاده کرد. این نمودارها در طول دوره جهش بلوغ نیز مفید هستند.
یک کودک باید چقدر سریع رشد کند؟
وزن بیشتر کودکان تا ۶ ماه پس از تولد، دوبرابر میشود و تا یک سال پس از تولد، تا ۳ برابر افزایش پیدا می‌کند. افزایش در وزن و قد یا طول در یک سال اول زندگی، سریعتر بوده و سپس به تدریج تا دوره بلوغ آهسته‌تر میشود. در دوره بلوغ مجدداً برای مدت کوتاهی، سرعت رشد افزایش پیدا می‌کند. رشد اندازه سر، تقریباً تا دو سال کامل میشود.
نکته: تنها زمانی که کودک به چهار سالگی برسد، اندازه قد، نسبت به زمان تولد او دو برابر خواهد شد. پس از آن در دوران کودکی، تقریباً ۴ سانتی متر به ازای هر سال افزایش طبیعی قد خواهد داشت.
آیا اگر وزن کودک بیشتر از حد معمول باشد، اهمیت دارد؟
برخی کودکان که از وزن طبیعی سنگین‌تر هستند، کاملا سالم هستند. آنها فقط از کودکان هم سن و سال خود بزرگتر می‌باشند. سایر کودکانی که از وزن طبیعی سنگین‌تر هستند، دچار چاقی مفرط می‌باشند.
آیا اگر یک کودک از حد طبیعی سبک‌تر باشد، اهمیت دارد؟
این یکی از مشاهدات بسیار مهم است. برخی از کودکانی که وزنی کمتر از حد نرمال دارند، سالم بوده و فقط کوچکتر از کودکان هم سن و سال خود هستند. با این حال در جوامع فقیر، بیشتر کودکانی که وزن آنها نسبت به حد طبیعی کمتر است دچار سوء تغذیه هستند (یعنی تغذیه نامناسب دارند) یا این که دچار یک بیماری هستند.
اضافه وزن و چاقی
چه زمان کودک دچار اضافه وزن است؟
کودکان خردسال دارای وزن نسبت به قد یا وزن نسبت به طول بین خطوط +۱ و +۲ یا کودکان بزرگتر با توده بدنی بین خطوط +۱ و +۲، دارای اضافه وزن به شمار می‌آیند. این کودکان چاق به نظر می‌رسند و در معرض چاقی بیش از حد قرار دارند. اگر وزن نسبت به سن بالاتر از خط +۲ باشد اما وزن نسبت به طول یا وزن نسبت به قد یا توده بدنی طبیعی باشد، کودک چاق به حساب نمی‌آید.
نکته: تعریف اضافه وزن همچنان بسیار بحث‌برانگیز باقی مانده است و تعدادی تعریف مختلف برای آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. اضافه وزن که به وزن نسبت به قد یا BMI اطلاق میشود، نباید با اضافه وزن نسبت به سن اشتباه گرفته شود.
چگونه باید چاقی دوران خردسالی را مدیریت کرد؟
انجام این کار بسیار دشوار بوده و اغلب موفقیت آمیز نیست. مدیریت اضافه وزن دوران خردسالی، شامل رژیم غذایی کم کالری و افزایش میزان ورزش و خانواده درمانی است. لازم است تمام خانواده درباره سبک زندگی و تغذیه سالم آموزش ببینند. هدف، کاهش وزن و سپس حفظ وزن سالم است. برای موفقیت در مدیریت وزن لازم است کودک و خانواده او انگیزه کافی داشته باشند. کمک گرفتن از یک متخصص تغذیه برای تنظیم یک رژیم متعادل که عملی و مقرون به صرفه بوده و دارای سطح انرژی بسیار بالا نباشد، بسیار ارزشمند است. عادات بد غذا خوردن در تمام جامعه باید برطرف شوند. باید از مصرف نوشابه های تصفیه شده و غذاهای فرآوری شده خودداری نمود و زمان تماشای تلویزیون را محدود کرد. همچنین حمایت عاطفی و مشاوره روانشناختی اغلب مورد نیاز است. ایجاد کردن عادات غذایی خوب برای خانواده، معمولاً از چاقی جلوگیری می‌کند.
رشد عصبی
رشد عصبی چیست؟
رشد و توسعه عصبی عبارت است از تغییر تدریجی و منظم رفتار و فعالیت‌هایی که با بزرگتر شدن فرزندان مشاهده میشود. توانایی جسمانی و درک جهان اطراف در آنها افزایش پیدا کرده و با افزایش سن، کامل میشود. یک سیستم عصبی سالم و یک محیط بی‌خطر و محرک، برای رشد عصبی طبیعی (مانند شنوایی و بینایی طبیعی) مورد نیاز است.
رشد عصبی چگونه نظارت میشود؟
برای نظارت بر رشد عصبی در دوران کودکی، از نشانگرهای عاطفی استفاده میشود. این نشانگرها ساده بوده و با رشد عصبی به سادگی قابل مشاهده هستند (مانند لبخند زدن، نشستن و راه رفتن). نشانگرها با بررسی سابقه و معاینه بررسی می‌شوند. نظارت بر رشد عصبی با استفاده از نشانگرها باید بخشی از نظارت بر رشد طبیعی تمام کودکان باشد.
نشانگرها برای بررسی رشد عصبی در دوران کودکی استفاده می‌شوند.
نشانگرهای طبیعی چیستند؟
نشانگرهای رشد عصبی با بزرگ شدن کودک تا حد زیادی قابل پیش بینی هستند. اگرچه بین کودکان عادی مختلف نیز دامنه‌های مختلفی وجود دارد. به تاخیر افتادن بروز نشانگرهای رشد عصبی، یک علامت هشدار دهنده از احتمال غیرطبیعی بودن رشد عصبی است. کودکانی که دچار تاخیر در بروز نشانگرهای رشد عصبی هستند، باید برای ارزیابی عصبی رسمی مراجعه کنند.
نشانگرهای عصبی زیر باید به دست بیایند:
- لبخند زدن به مادر: هشت هفتگی
- کنترل مناسب سر: شش ماهگی
- نشستن بدون تکیه گاه: نه ماهگی
- خزیدن خوب: دوازده ماهگی
- تولید صداهای دهانی (صداهای کودکانه): دوازده ماهگی
- ایستادن بدون کمک: پانزده ماهگی
- راه رفتن بدون کمک: هجده ماهگی
- درک فرامین ساده: بیست و چهار ماهگی
- استفاده از یک یا دو کلمه: سی و شش ماهگی
کودکان طبیعی در حال رشد، باید قبل از این سنین (در واقع مدت بسیار زیادی قبل از این سنین) به این نشانگرهای عصبی دست پیدا کنند.
رشد جنسی
بلوغ چیست؟
بلوغ زمانی است که نشانه‌های فیزیکی بلوغ جنسی (ویژگی‌های جنسی ثانویه) به دلیل ترشح هورمون‌های جنسی در کودکان بزرگتر، ظاهر میشود. بلوغ در دختران (۸ تا ۱۳ سالگی) زودتر از پسران (۱۰ تا ۱۵ سالگی) اتفاق می‌افتد. زمان اتفاق افتادن بلوغ در صد سال گذشته به تدریج به سنین پایین‌تر رسیده است. در دوران بلوغ، جهش رشد ناگهانی و مشخص رخ می‌دهد. همچنین تغییرات عاطفی و اجتماعی زیادی ایجاد میشود.
بلوغ می‌تواند بسیار زودتر از زمان طبیعی (بلوغ زودرس) یا بسیار دیرتر از زمان طبیعی (بلوغ دیررس) اتفاق بیفتد که ممکن است هر دو به دلیل اختلالات غدد درون ریز باشند. بنابراین این کودکان باید برای تشخیص تخصصی، به متخصص مراجعه کنند. بلوغ زودرس در دختران شایع‌تر است.
تغییرات جسمی که در طول بلوغ اتفاق می‌افتند چیست؟
این تغییرات می‌توانند به طور رسمی در پنج مرحله (از قبل از بلوغ تا رشد جنسی کامل) طبقه بندی شوند. در پسرها، رشد دستگاه تناسلی (تغییر ظاهر آلت تناسلی، بیضه و پوست بیضه) و رشد موهای ضخیم و تیره؛ و در دختران، رشد سینه‌ها، رشد موهای ضخیم و قاعدگی، از نشانه‌های بلوغ جنسی هستند. قاعدگی در دختران در اواخر بلوغ آغاز میشود؛ در حالی که جهش رشد تقریباً کامل شده و به پایان خود رسیده است.
