بلوغ عبارت است از زمان بلوغ جنسی که تغییراتی فیزیولوژیک، ادراکی و اجتماعی را در بردارد. با شروع مراحل بلوغ، هورمون‌ها بدن را وادار به تغییراتی می‌کنند، خصوصاً هورمون استروژن در دختران و هورمون تستسترون در پسران. در دخترها، در هنگام رسیدن به سن بلوغ، سینه‌ها بزرگ‌تر شده و دوره‌ی قاعدگی‌شان آغاز میشود و در پسران در این سن، صدا کلفت‌تر و خشن‌تر شده و ظاهر آن‌ها شروع به تغییراتی می‌کند که آن‌ها را از حالت پسربچه، شبیه به مردان می‌کنند. همچنین قد، عضلات و چربی بدنشان افزایش قابل‌توجهی دارد.
مراحل بلوغ
مرحله اولیه بلوغ
در این مرحله بلوغ آغاز میشود و دامنه سنی شروع بلوغ بین ۱۰ تا ۱۳ سال برای دخترها و 10.5 تا ۱۴ سال برای پسرها است. طول مدت این مرحله نیز در پسران شش ماه تا دو سال و در دختران شش ماه تا یک سال است.
مرحله میانی بلوغ
سن شروع این مرحله در پسرها 15-12.5 سال و در دخترها ۱۴-۱۲ سال است. همچنین طول مدت این مرحله ۲ تا ۴ سال برای پسرها و شش ماه تا ۳ سال برای دخترها می‌باشد.
مهم‌ترین تغییرات در این مرحله اتفاق می‌افتد که شامل:
مرحله آخر بلوغ
سن شروع این مرحله در پسرها ۱۴ تا ۱۷ سالگی و در دخترها ۱۴ تا ۱۶ سالگی است.
مراحل بلوغ فیزیکی در دختران و پسران چگونه است؟
تغییرات جسمی و فیزیکی که در طی فرایند بلوغ رخ میدهد، دارای الگوی معمول در پسرها و دخترها می‌باشد که ترتیب و تناوب این اتفاقات به طورکلی قابل پیش بینی است. در اکثر دختران، اولین نشانه‌ی رسیدن به بلوغ، رشد سینه‌ها می‌باشد (جوانه زدن سینه ها) که تقریباً و به طور متوسط در سن 11 سالگی رخ میدهد. در دخترها، رشد موهای زائد در اندام تناسلی یا موهای زهار معمولاً بعد از رشد سینه‌ها و بعد از رشد موهای زیر بغل شروع میشود. اگرچه در برخی موارد، قبل از شروع رویش موهای زیر بغل، موهای قسمت آلت تناسلی رشد می‌کنند. شروع دوره‌ی قاعدگی (پریود یا سیکل ماهانه) معمولاً بعد از دیگر تغییرات جسمی رخ میدهد و معمولاً حدود دو و نیم سال بعد از شروع مراحل بلوغ می‌باشد.
یک الگوی منظم برای تخمک‌گذاری که با زمان رسیدن به سن باروری مطابقت دارد، معمولاً به سرعت با آغاز سیکل‌های قاعدگی (شروع قاعدگی یا اولین پریود که با عنوان نخستین قاعدگی (menarche) شناخته میشود) شکل می‌گیرد. اگرچه دخترهایی که قاعدگی‌شان دیرتر شروع میشود (بعد از سن 13 سالگی)، احتمال دارد که میزان تخمک‌گذاری منظم‌شان در سالهای بعد از شروع دوره‌ی ماهانه پایین‌تر باشد. مطالعات نشان داده که نیمی از دختران بالغی که اولین قاعدگی‌شان بعد از سن 13 سالگی بوده است، در طول چهار و نیم سال بعد از آن، تخمک گذاری منظمی نخواهند داشت.
در پسرها، اولین تغییر جسمی که در آغاز مرحله‌ی بلوغ مشاهده میشود، افزایش سایز بیضه‌ها است. بزرگ شدن بیضه‌ها و آلت تناسلی مردانه در پسرها تقریباً و به‌طور متوسط از سن 11 و نیم سالگی شروع میشود. حدود شش ماه این رشد ادامه می‌یابد. بعد از بزرگ شدن بیضه‌ها، سایز آلت تناسلی مردانه نیز افزایش می‌یابد. بزرگ شدن بیضه‌ها و آلت تناسلی تقریباً همیشه قبل از آنکه رشد موهای آلت تناسلی (موی زهار) شروع شود، رخ میدهد. مرحله‌ی بعدی، روییدن موهای ناحیه‌ی آلت تناسلی و موهای زیر بغل می‌باشد. سپس صدای فرد کلفت‌تر و عضلات او بزرگ‌تر می‌شوند. مرحله‌ی نهایی دوران بلوغ در پسرها معمولاً شامل رشد مو در صورت میشود. قدرت باروری در مردان در زمان نزدیک به زمان شروع بلوغ به وجود می‌آید، هنگامی که یک تغییر سریع در هورمون تستسترون باعث تحریک تولید اسپرم میشود.
چه تغییرات دیگری در بدن در طی دوران بلوغ در دخترها و پسرها رخ میدهد؟
جهش نمو در بلوغ
افزایش سریع قد که به آن “جهش نموی نوجوانی” نیز میگویند، معمولاً همراه با مرحله‌ی بلوغ می‌باشد و این افزایش سریع قد معمولاً در طی دو تا سه سال ادامه می‌یابد. حدود 17-18 درصد از رشد قد افراد در طی این دوره حاصل میشود. اگرچه افزایش قد هم روی تنه و هم روی دست و پاها تأثیر می‌گذارد، اما معمولاً دست و پاها زودتر شروع به رشد می‌کنند. این رشد جهشی و ناگهانی مشخصاً در دختران زودتر از پسرها رخ میدهد؛ دخترها تقریباً و به‌طور متوسط دو سال جلوتر از پسرها جهش نمویی دارند. در دخترها، این جهش نمویی معمولاً شش ماه زودتر از شروع قاعدگی رخ میدهد.
استخوان‌سازی و رشد استخوان‌ها
رشد استخوان‌ها و افزایش تراکم استخوانی هم در دخترها و هم در پسرها با مرحله‌ی بلوغ همراه هستند. در دخترها، اوج میزان استخوان‌سازی (افزایش تراکم استخوان) در زمان شروع قاعدگی، یعنی بعد از زمان اوج جهش نمو و رشد قد می‌باشد. مطالعات نشان داده است که در ابتدا پهنای استخوان‌ها افزایش یافته و سپس محتوی مواد معدنی آن و در آخر تراکم استخوانی بیشتر میشود. به خاطر وقفه‌ای که در بین رشد استخوان و رسیدن به تراکم کامل استخوانی به وجود می‌آید، در این زمان ممکن است احتمال شکستگی‌های استخوان برای نوجوانان افزایش یابد.
تغییراتی در وزن
تغییراتی در وزن و ترکیب بدن هم در دخترها و هم در پسرها رخ میدهد. در دختران نوجوان تشکیل چربی بدنی به نسبت بیشتری از پسرها می‌باشد به‌طوری‌که این چربی‌ها به سمت قسمت‌های بالایی و پایینی بدن مجدداً توزیع خواهند شد و درنتیجه ظاهری با قوس و منحنی بیشتری خواهند داشت. اگرچه در پسرها نیز این رشد و افزایش چربی بدنی وجود دارد اما رشد عضله‌ای در آن‌ها سریع‌تر می‌باشد. در آخر مرحله‌ی بلوغ، پسرها در مقایسه با دخترهای هم سایز خود، توده‌ی عضلانی حدود یک و نیم برابر بیشتری دارند.
تغییراتی دیگر
رشد و بلوغ سیستم‌های قلبی عروقی و ریه‌ها منجر به افزایش ظرفیت کارایی این ارگان‌ها میشود که با افزایش کلی در استقامت و قدرت بدنی ارتباط دارد. این تغییرات در پسرها بیشتر از دخترها قابل توجه تر است.
در هنگام بلوغ دخترها و پسرها، چه تغییرات عاطفی رخ میدهد؟
هم دخترها و هم پسرها، هم زمان با بروز بسیاری از تغییرات فیزیکی در دوران بلوغ، شاهد تغییرات عاطفی نیز خواهند بود. این تغییرات در همه‌ی نوجوانان به یک شکل و یک میزان نمی‌باشند. تغییرات عاطفی و هیجانی می‌تواند به صورتی در یک فرد نوجوان نسبت به خانواده یا دوستان و دیدگاهی که نسبت به خودشان دارند رخ دهد. بسیاری از نوجوانان کمرو می‌شوند و ممکن است دچار نوسانات خلقی، اضطراب، پریشانی و حساسیت خلقی شوند. از طرفی دیگر، همه‌ی این تغییرات عاطفی و خلقی در سنین بلوغ در رابطه با افکار منفی یا احساسات ناراحت کننده نیستند. بلوغ همچنین زمانی است که در آن، نوجوان به علاقه‌مندی‌ها و اهداف خود پی می‌برد و یاد می‌گیرد که خیلی پخته‌تر و آگاهانه‌تر با دیگران ارتباط برقرار کند. اگرچه برخی از تغییرات عاطفی و خلقی در مرحله بلوغ عادی و نرمال هستند، اما اگر این تغییرات عاطفی به طرز غیرعادی شدید هستند، به‌طوری‌که روی عملکرد روزمره‌ی فرد تأثیر می‌گذارند یا منجر به بروز افکاری برای آسیب رساندن به خود یا دیگران می‌شوند، باید به سراغ کمک‌های علمی و پزشکی رفت.
چه نگرانی‌هایی در سلامتی فرد در رابطه با مراحل نرمال رسیدن به بلوغ وجود دارد؟
اگرچه بلوغ یک وضعیت نرمال است و نه یک دوره‌ی بیماری و ناخوشی، اما شرایط و ناخوشی‌های بسیاری ممکن است در طی دوره‌ی بلوغ آغاز شوند. برخی از این شرایط که به‌طور بالقوه با بلوغ در ارتباط‌اند عبارت‌اند از:
- جوش و آکنه: آکنه، التهاب غدد چربی و فولیکول‌های مو در زیر پوست است که بیشتر بر روی پوست صورت پدیدار میشود، البته ممکن است روی گردن، کمر، سینه یا نواحی دیگر بدن نیز بروز کند. در بسیاری از نوجوانان پسر و دختر، تغییرات هورمونی در سن بلوغ منجر به بروز آکنه میشود.
- ژنیکوماستی (بزرگی پستان در مردان): ژنیکوماستی اصطلاحی ست که برای تعریف بزرگی پستان در مردان به کار برده میشود. تغییرات هورمونی در سن بلوغ می‌توان منجر به بروز ژنیکوماستی گذرا در پسرهای سالم و عادی شود که معمولاً برای 6 ماه تا 18 ماه ادامه خواهد داشت. ژنیکوماستی در دوران بلوغ به‌طور متوسط در سن 13 سالگی در پسرها رخ میدهد و در بیشتر از نیمی از نوجوانان پسر در وضعیت نرمال و سالم هستند دیده میشود.
- کم‌خونی: با پیشرفت نرمال دوره‌ی بلوغ در پسرها، میزان آهن و غلظت هموگلوبین در خون آن‌ها افزایش می‌یابد، اما این افزایش در دخترها مشاهده نمی‌شود. نوجوانان دختر کمتر از پسرها تمایل به خوردن غذاهایی با آهن پایین دارند و همچنین با شروع سیکل ماهانه و خونریزی قاعدگی، مقداری خون از دست می‌دهند و این می‌تواند دختران نوجوان را در معرض کم‌خونی قرار دهد.
- بیماری‌های مقاربتی (STDs): اگر نوجوانان در سنین بلوغ فعالیت جنسی داشته باشند، در خطر ابتلا به HIV و دیگر بیماری‌هایی که از طریق مقاربت سرایت می‌کنند قرار خواهند گرفت.
- اسکولیوز یا قوز کمر: به خاطر رشد سریع قد در دوره‌ی بلوغ، قوز کمر (انحنا و قوس غیرعادی در ستون فقرات) می‌تواند بدتر شود یا ممکن است در سنین بلوغ شروع به شکل‌گیری کند.
- تغییراتی در بینایی: در طی دوران بلوغ، به خاطر رشد قطر محوری چشم‌ها، احتمال بروز نزدیک بینی بیشتر خواهد شد.
- آسیب‌های اسکلتی- عضلانی: نوجوانان ممکن است در طی مرحله جهش رشدی و در طی رشد توده‌ی عضلانی خود، مستعد آسیب‌های اسکلتی-عضلانی شوند. از آنجایی که رشد استخوانی پسرها معمولاً جلوتر از استخوان‌سازی (متراکم‌تر شدن استخوان‌ها) کامل صورت می‌گیرد، این نوجوانان بیشتر در خطر شکستگی استخوان قرار دارند. همچنین از آنجایی که رشد دست و پاها معمولاً قبل از رشد تنه رخ میدهد، برخی مفاصل ممکن است با دامنه‌ی حرکتی محدود باقی بمانند که این امر سبب افزایش خطر رگ به رگ شدن و کشیدگی خواهد شد.
- خونریزی غیرطبیعی رحم: دخترانی که به تازگی قاعدگی‌شان شروع شده است ممکن است خونریزی قاعدگی نامنظم، طولانی یا سنگین داشته باشند. عدم تخمک گذاری، شایع‌ترین علت برای خون‌ریزهای غیرطبیعی قاعدگی در دختران نوجوان است.
سؤالات متداول
چه زمانی دوران بلوغ شروع میشود؟
اگرچه دخترها تقریباً در سن 10-11 سال و پسرها در سن 12-11 وارد دوران بلوغ می‌شوند، اما برخی افراد ممکن است زودتر از این موقع شاهد رشدی سریع در اندامشان شوند. اگرچه این دامنه‌های سنی معمول و متداول هستند، اما دامنه‌ی سنی بزرگ‌تری، بین 8 تا 14 سال را نیز می‌توان نرمال قلمداد کرد.
مطالعات نشان میدهد که شروع دوره‌ی بلوغ در دخترها و پسرها، زودتر از زمان معمول دارد رخ میدهد. اگرچه گمان می‌رود که زیاد بودن وزن می‌تواند در این رابطه و بیشتر در دختران، نقشی داشته باشد، اما عوامل متعددی در این امر تأثیرگذار هستند. عوامل ژنتیکی می‌توانند بزرگ‌ترین عامل در زمان شروع بلوغ باشند. طبق نتایج یک مطالعه‌ی صورت گرفته، 50 تا 80 درصد تفاوت‌ها و نوسانات در زمان شروع دوره‌ی بلوغ به خاطر تفاوت‌های ژنتیکی بین افراد می‌باشد.”
وقتی بلوغ قبل از سن 8 سالگی در دخترها و 9 سالگی در پسرها رخ دهد، به آن بلوغ زودرس میگویند و نیاز به رسیدگی پزشکی دارد. زیرا ممکن است یک مشکل زمینه‌ای وجود داشته باشد و باید درمان‌های مختلفی را برای آن‌ها در نظر گرفت.
دوران بلوغ تا چه مدت ادامه خواهد داشت؟
بلوغ معمولاً 4 تا 6 سال طول می‌کشد. این دوره در دخترها 1 تا 2 سال قبل از پسرها شروع شده و زودتر تمام میشود، معمولاً حدود 4 سال از شروع تا پایان آن. دوران بلوغ در پسرها دیرتر شروع شده و دیرتر به پایان می‌رسد، حدود 6 سال بعد از بروز اولین نشانه‌های بلوغ.
از طرف دیگر، بلوغ در پسرها دیرتر شروع میشود و در مراحل نهایی، بیشترین رشد هم در عضلات و هم در قد صورت خواهد گرفت.
چه کمکی می‌توانیم در این دوره به فرزندانمان کنیم؟
در این زمان شما در این اولین وهله‌ی کمک به فرزندتان هستید: باید باد بگیرید که قرار است چه تغییراتی رخ دهد. به خاطر داشته باشید که ژن‌ها نقشی کلیدی را در تغییراتی که در اندام فرزندتان رخ خواهد داد ایفا می‌کنند. تأثیری که والدین می‌توانند داشته باشند شامل مهیا کردن محیط خانه و نحوه‌ی ارتباط آن‌ها با فرزندان میشود.
