دیابت بی‌مزه اختلالی نادر است و زمانی رخ می‌دهد که کلیه‌ها مقدار بسیار زیادی ادرار رقیق و بدون بو، یا به عبارتی بی‌مزه را دفع کنند. پزشکان دیابت بی‌مزه را براساس سابقه خانوادگی و پزشکی بیمار، معاینه بالینی، آزمایش ادرار، آزمایش خون، تست محرومیت از مایعات و MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) تشخیص می‌دهند. در درمان اولیه دیابت بی‌مزه از بیماران خواسته می‌شود که مایعات کافی برای جلوگیری از کم‌آبی بدن بنوشند.
دیابت بی‌مزه چیست؟
کلیه‌های اکثر افراد حدوداً یک تا دو لیتر ادرار را در روز دفع می‌کند. اما کلیه‌های بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه می‌تواند سه تا بیست لیتر ادرار را در روز دفع کند. در نتیجه بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه احساس می‌کنند که باید مقدار زیادی مایعات بنوشند.
دیابت بی‌مزه و دیابت شیرین ـ که شامل دیابت نوع ۱ و نوع ۲ می‌شود، ارتباطی به هم ندارند، هرچند هر دو عارضه با تکرار ادرار و تشنگی مداوم همراه هستند. دیابت شیرین باعث بالا رفتن گلوکز یا قند خون می‌شود و توانایی بدن را برای استفاده از گلوکز خون جهت تولید انرژی مختل می‌کند. میزان گلوکز خون در بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه در حد عادی است، اما کلیه‌ها نمی‌توانند تعادل را بین مایعات بدن برقرار کنند.
کلیه‌ها و عملکرد آنها در بدن
کلیه‌ها دو اندام لوبیا شکل هستند که هر کدام به اندازه یک مشت بسته‌اند. کلیه‌ها دقیقاً زیر قفسه سینه و در دو سمت ستون فقرات قرار دارند. کلیه‌ها هر روز تقریباً ۱۲۰ تا ۱۵۰ لیتر خون را تصفیه می‌کنند و از این مقدار یک تا دو لیتر ادرار تولید می‌کنند که از مایعات اضافی و مواد زائد تشکیل می‌شود. ادرار از طریق لوله‌هایی به نام حالب، از کلیه‌ها به سمت مثانه جریان پیدا می‌کند. مثانه ادرار را در خود ذخیره می‌کند. وقتی مثانه تخلیه می‌شود، ادرار از طریق لوله‌ای به نام میزراه که زیر مثانه قرار دارد، از بدن خارج می‌شود.
تنظیم مایعات در بدن
بدن انسان مایعات را از طریق ایجاد تعادل بین مایعات مصرف شده و دفع مایعات اضافی تنظیم می‌کند. تشنگی معمولاً میزان مصرف مایعات را کنترل می‌کند، در این بین ادرار بخش اعظم مایعات را دفع می‌کند، البته انسان‌ها مایعات را از طریق تعریق، تنفس یا اسهال نیز از دست می‌دهند. هورمون وازوپرسین که هورمون آنتی دیورتیک (ضدادراری) نیز گفته می‌شود، نرخ دفع مایعات را از طریق ادرار کنترل می‌کند. هیپوتالاموس، غده کوچکی در پایه مغز است که وظیفه تولید هورمون وازوپرسین را به عهده دارد. غده هیپوفیز مجاور هیپوتالاموس هورمون وازوپرسین را ذخیره می‌کند و وقتی سطح مایعات در بدن کاهش می‌یابد، این هورمون را در جریان خون آزاد می‌کند. وازوپرسین به کلیه‌ها پیام می‌دهد که مایعات کمتری را از جریان خون جذب کنند و در نتیجه ادرار کمتری تولید می‌شود. وقتی مایعات اضافی در بدن وجود داشته باشد، غده هیپوفیز مقدار کمتری وازوپرسین آزاد می‌کند یا اصلاً این هورمون را آزاد نمی‌کند، در نتیجه کلیه‌ها مایعات بیشتری را از جریان خون دفع می‌کنند و ادرار بیشتری تولید می‌شود.
انواع دیابت بی‌مزه
انواع دیابت بی‌مزه عبارت است از:
- مرکزی
- نفروژنیک
- دیپسوژنیک
- بارداری
هر کدام از انواع دیابت بی‌مزه علت خاص خود را دارند.
دیابت بی‌مزه مرکزی
دیابت بی‌مزه مرکزی زمانی رخ می‌دهد که توانایی هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز در تولید، ذخیره‌سازی و آزادسازی وازوپرسین به دلیل آسیب‌دیدگی مختل شود. اختلال در تولید وازوپرسین باعث می‌شود که کلیه‌ها مقدار زیادی مایعات را از بدن دفع کنند و در نتیجه ادرار زیاد می‌شود. آسیب دیدن هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز می‌تواند پی‌آمد یکی از موارد زیر باشد:
- جراحی
- عفونت
- التهاب
- تومور
- آسیب دیدن سر
دیابت بی‌مزه مرکزی گاهی اوقات پی‌آمد نقص ارثی در ژن تولید کننده وازوپرسین است، هرچند این مورد به ندرت رخ می‌دهد. همچنین علت دیابت بی‌مزه مرکزی گاهی نامشخص است.
دیابت بی‌مزه نفروژنیک
دیابت بی‌مزه نفروژنیک زمانی رخ می‌دهد که کلیه‌ها واکنش مناسبی به وازوپرسین نشان ندهند و علی‌رغم وجود این هورمون همچنان مقدار زیادی مایعات را از جریان خون خارج کنند. دیابت بی‌مزه نفروژنیک معلول جهش‌ها یا تغییرات ژنتیک ارثی است که اجازه نمی‌دهد کلیه‌ها واکنش مناسبی به وازوپرسین نشان بدهند. دیگر علل دیابت بی‌مزه نفروژنیک به شرح زیر است:
- بیماری مزمن کلیوی
- مصرف بعضی داروها به ویژه لیتیوم
- پایین بودن میزان پتاسیم در خون
- بالا بودن میزان کلسیم در خون
- مسدود شدن مجاری ادراری
همچنین علل بعضی موارد دیابت بی‌مزه نفروژنیک نامشخص است.
دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک
چنانچه سازو کار تشنگی که در هیپوتالاموس قرار دارد، دچار نقص شود، فرد به دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک مبتلا می‌شود. این نقص باعث افزایش غیرعادی تشنگی و مصرف بیش از اندازه مایعات می‌شود که ترشح وازوپرسین را سرکوب می‌کند و خروجی ادرار را افزایش می‌دهد. همان عارضه‌ها و رخدادهایی که به هیپوتالاموس یا هیپوفیز آسیب می‌زند، یعنی جراحی، عفونت، التهاب، تومور و آسیب دیدن سر، می‌تواند سازو کار تشنگی را نیز مختل کند. بعضی داروها یا مشکلات روانی نیز فرد را مستعد ابتلا به دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک می‌کند.
دیابت بی‌مزه بارداری
دیابت بی‌مزه بارداری در دوران بارداری رخ می‌دهد. جفت اندامی موقتی است که مادر و جنین را به هم متصل می‌کند، گاهی اوقات آنزیم تولید شده توسط جفت، هورمون وازوپرسین مادر را تجزیه می‌کند. گاهی نیز میزان تولید پروستاگلاندین در بدن مادر افزایش می‌یابد، پروستاگلاندین ماده شیمیایی هورمون مانندی است که حساسیت کلیه را به وازوپرسین کاهش می‌دهد. اکثر خانم‌های بارداری که دچار دیابت بی‌مزه بارداری می‌شوند، عارضه‌شان آن‌قدر خفیف است که علائم قابل توجهی را ایجاد نمی‌کند. دیابت بی‌مزه بارداری معمولاً پس از زایمان برطرف می‌شود؛ اما اگر مادر دوباره باردار شود، احتمال عود عارضه نیز وجود دارد.
عوارض دیابت بی‌مزه
اگر میزان مصرف مایعات کمتر از میزان دفع مایعات باشد، کم‌آبی عارضه اصلی دیابت بی‌مزه خواهد بود. نشانه‌های کم‌آبی به شرح زیر است:
- تشنگی
- خشکی پوست
- خستگی شدید
- تنبلی و بی‌حالی
- سرگیجه
- گیجی
- حالت تهوع
کم‌آبی شدید باعث تشنج، آسیب مغزی دائمی و حتی مرگ می‌شود.
اقدام برای درمان فوری
معمولاً با افزایش مصرف مایعات می‌توان از کم‌آبی جلوگیری کرد. بااین حال برخی بیماران ممکن است متوجه نشوند که باید مایعات بیشتری مصرف کنند و در نتیجه آب بدنشان به شدت کم می‌شود. علائم زیر نشان دهنده کم‌آبی شدید است و در صورت بروز آنها باید به سرعت برای درمان اقدام کرد:
- گیجی
- سرگیجه
- بی‌حالی
تشخیص دیابت بی‌مزه
پزشکان دیابت بی‌مزه را با توجه به موارد زیر تشخیص می‌دهند:
- سابقه پزشکی و خانوادگی
- معاینه بالینی
- آزمایش ادرار
- آزمایش خون
- تست محرومیت از مایعات
- ام آر آی
سابقه پزشکی و خانوادگی
پزشک دیابت بی‌مزه را براساس سابقه پزشکی و خانوادگی تشخیص می‌دهد. پزشک از بیمار می‌خواهد که علائمش را شرح دهد و از او سوال می‌کند که آیا فردی در خانواده سابقه ابتلا به دیابت بی‌مزه یا علائم آن را داشته است یا خیر.
معاینه بالینی
معاینه بالینی برای تشخیص دیابت بی‌مزه مفید است. پزشک پوست و ظاهر بیمار و وجود نشانه‌های کم‌آبی را در زمان معاینه بررسی می‌کند.
آزمایش ادرار
از بیمار خواسته می‌شود که نمونه ادرار را در خانه یا آزمایشگاه داخل ظرف مخصوص نمونه‌گیری بریزد. غلیظ یا رقیق بودن ادرار در آزمایش ادرار مشخص می‌شود. همچنین وجود گلوکز در ادرار نیز در آزمایش ادرار بررسی می‌شود که نشان می‌دهد دیابت از نوع بی‌مزه است یا شیرین. گاهی اوقات از بیمار خواسته می‌شود که تمام ادرار تخلیه شده در طول ۲۴ ساعت را در ظرف نمونه جمع‌آوری کند تا مقدار کل ادرار تولید شده توسط کلیه‌ها اندازه‌گیری شود.
آزمایش خون
نمونه خون از بیمار گرفته می‌شود و مقدار سدیم در آن اندازه‌گیری می‌شود؛ دیابت بی‌مزه و گاهی اوقات نوع دیابت را می‌توان بر اساس اندازه‌گیری سدیم تشخیص داد.
تست محرومیت از مایعات
تغییرات وزن بدن و غلظت ادرار پس از کاهش مصرف مایعات در تست محرومیت از مایعات اندازه‌گیری می‌شود. تست محرومیت از مایعات به دو روش انجام می‌شود:
- گونه کوتاه مدت: پزشک از بیمار می‌خواهد که ظرف مدتی معین، معمولاً در طول شب هیچ نوع مایعی ننوشد و نمونه ادرار را صبح روز بعد جمع‌آوری کند. بیمار نمونه ادرار را برای اندازه‌گیری غلظت ادرار به آزمایشگاه می‌برد.
- گونه رسمی: این آزمایش در بیمارستان انجام می‌شود تا پزشک بتواند نشانه‌های کم‌آبی را به طور مستمر تحت نظر داشته باشد. انجام این تست نیازی به بیهوشی ندارد. پزشک بیمار را وزن می‌کند و نمونه ادرار را آزمایش می‌کند. تست تکرار می‌شود و فشار خون بیمار هر یک تا دو ساعت یکبار اندازه‌گیری می‌شود تا یکی از اتفاقات زیر رخ بدهد:
- فشار خون بیمار افت شدیدی داشته باشد یا ضربان قلب بیمار هنگام ایستادن بسیار سریع شود.
- وزن اولیه بیمار ۵ درصد یا بیشتر کم شود.
- غلظت ادرار در دو یا سه اندازه‌گیری متوالی فقط کمی افزایش پیدا کند.
میزان سدیم و وازوپرسین خون بیمار و غلظت ادرار در پایان تست محرومیت از مایعات جهت تشخیص دیابت بی‌مزه مقایسه می‌شود. گاهی اوقات دارو در طول آزمایش به بیمار داده می‌شود تا بررسی شود که آیا مصرف دارو غلظت ادرار را افزایش می‌دهد یا خیر. گاهی اوقات نیز محلول سدیم غلیظ در پایان آزمایش برای افزایش میزان سدیم خون بیمار و تشخیص ابتلا به دیابت بی‌مزه به بیمار تزریق می‌شود.
ام آر آی
MRI نوعی روش تصویربرداری است که بدون استفاده از اشعه ایکس، عکس‌هایی را از اندام‌های داخلی بدن و بافت‌های نرم می‌گیرد. تکنیسین آموزش دیده MRI را در بیمارستان یا مرکز سرپایی انجام می‌دهد و رادیولوژیست، پزشک متخصص در زمینه تصویربرداری پزشکی، تصاویر را تفسیر می‌کند. MRI نیازی به بیهوشی ندارد، هرچند بیمارانی که ترس از فضای بسته دارند، می‌توانند آرامبخش مصرف کنند. ممکن است MRI همراه با تزریق باشد و ماده حاجب رنگی به بیمار تزریق شود. روش کار اکثر دستگاه‌های MRI به این شکل است که بیمار روی تختی که وارد فضایی تونل مانند می‌شود، دراز می‌کشد، تونل ممکن است باز باشد یا یک سر آن بسته باشد. بعضی دستگاه‌های MRI روباز هستند. MRI نمی‌تواند دیابت بی‌مزه را تشخیص بدهد، اما نشان می‌دهد که آیا مشکلی در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس بیمار وجود دارد یا خیر. همچنین پزشک با توجه به نتایج MRI می‌تواند علت احتمالی بروز علائم را تشخیص بدهد.
درمان دیابت بی‌مزه
درمان اصلی دیابت بی‌مزه این است که بیمار مایعات کافی بنوشد تا دچار کم‌آبی نشود. ممکن است پزشک بیمار را به متخصص نفرولوژی یا متخصص غدد درون‌ریز معرفی کند ـ متخصص نفرولوژی در زمینه درمان مشکلات کلیه تخصص دارد و متخصص غدد درون‌ریز در زمینه درمان اختلال‌های غدد تولید کننده هورمون تخصص دارد. تکرر ادرار یا تشنگی مداوم با توجه به نوع دیابت بی‌مزه درمان می‌شود.
دیابت بی‌مزه مرکزی
هورمون مصنوعی یا سنتزی به نام دسموپرسین برای درمان دیابت بی‌مزه مرکزی تجویز می‌شود. این دارو به صورت آمپول، اسپری بینی یا قرص ارائه می‌شود. دسموپرسین جایگزین وازوپرسینی می‌شود که بدن بیمار به طور عادی تولید می‌کند. دسموپرسین در مدیریت علائم دیابت بی‌مزه مرکزی به بیمار کمک می‌کند، اما بیماری را مداوا نمی‌کند.
دیابت بی‌مزه نفروژنیک
دیابت بی‌مزه نفروژنیک گاهی اوقات بعد از درمان علت اصلی بروز بیماری برطرف می‌شود. برای مثال عوض کردن دارو یا انجام اقداماتی برای متعادل کردن میزان کلسیم یا پتاسیم در بدن مشکل را حل می‌کند. داروهای مدر (دیورتیک) به تنهایی یا همراه با آسپرین یا ایبوپروفن برای درمان این بیماری تجویز می‌شوند. پزشکان داروهای مدر را عموماً برای تسهیل عملکرد کلیه‌ها در دفع مایعات از بدن تجویز می‌کنند. عجیب اینجا است که مصرف دسته‌ای از داروهای مدر به نام تیازیدها در بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه نفروژنیک باعث کاهش تولید ادرار می‌شود و در تغلیظ ادرار به کلیه‌ها کمک می‌کند. آسپرین یا ایبوپروفن نیز حجم ادرار را کم می‌کند.
دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک
پژوهشگران هنوز درمان موثری را برای دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک پیدا نکرده‌اند. به بیماران توصیه می‌شود که تکه‌های یخ یا آب نبات ترش را برای مرطوب کردن دهان و افزایش جریان بزاق مک بزنند تا به این ترتیب تشنگیشان کمتر شود. مصرف دوز پایینی از دسموپرسین قبل از خوابیدن به بیمارانی که شب‌ها چند بار برای ادرار کردن از خواب بیدار می‌شوند، کمک می‌کند. پزشک میزان سدیم خون بیمار را در ابتدا تحت نظر دارد تا از افت شدید سدیم خون یا هیپوناترمی جلوگیری کند.
دیابت بی‌مزه بارداری
دسموپرسین برای خانم‌های مبتلا به دیابت بی‌مزه بارداری تجویز می‌شود. جفت نمی‌تواند دسموپرسین را مانند وازوپرسین تجزیه کند. اکثر خانم‌ها بعد از زایمان نیازی به درمان ندارند.
اکثر بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه با رعایت توصیه‌های پزشک و تحت کنترل نگه داشتن علائم می‌توانند از بروز مشکلات جدی جلوگیری کنند و به زندگی عادی ادامه بدهند.
تغذیه، رژیم غذایی و مواد مغذی
پژوهشگران شواهدی را دال بر نقش داشتن تغذیه، رژیم غذایی و مواد مغذی در ابتلا به دیابت بی‌مزه یا پیشگیری از این بیماری پیدا نکرده‌اند.
