دیابت بی‌مزه اختلالی نادر است و زمانی رخ می‌دهد که کلیه‌ها مقدار بسیار زیادی ادرار رقیق و بدون بو، یا به عبارتی بی‌مزه را دفع کنند. پزشکان دیابت بی‌مزه را براساس سابقه خانوادگی و پزشکی بیمار، معاینه بالینی، آزمایش ادرار، آزمایش خون، تست محرومیت از مایعات و MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) تشخیص می‌دهند. در درمان اولیه دیابت بی‌مزه از بیماران خواسته می‌شود که مایعات کافی برای جلوگیری از کم‌آبی بدن بنوشند.
دیابت بی‌مزه چیست؟
کلیه‌های اکثر افراد حدوداً یک تا دو لیتر ادرار را در روز دفع می‌کند. اما کلیه‌های بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه می‌تواند سه تا بیست لیتر ادرار را در روز دفع کند. در نتیجه بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه احساس می‌کنند که باید مقدار زیادی مایعات بنوشند.
دیابت بی‌مزه و دیابت شیرین (شامل دیابت نوع ۱ و نوع ۲) ارتباطی مستقیم با یکدیگر ندارند، اما هر دو با تکرار ادرار و تشنگی مداوم همراه هستند. دیابت شیرین باعث افزایش سطح گلوکز یا قند خون می‌شود و توانایی بدن برای استفاده از گلوکز خون به عنوان منبع انرژی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه، سطح گلوکز خون در حد عادی است، اما کلیه‌ها نمی‌توانند تعادل مایعات بدن را حفظ کنند.
کلیه‌ها و عملکرد آنها در بدن
کلیه‌ها دو اندام لوبیا شکل هستند که هر کدام به اندازه یک مشت بسته‌اند. کلیه‌ها دقیقاً زیر قفسه سینه و در دو سمت ستون فقرات قرار دارند. کلیه‌ها هر روز تقریباً ۱۲۰ تا ۱۵۰ لیتر خون را تصفیه می‌کنند و از این مقدار یک تا دو لیتر ادرار تولید می‌کنند که از مایعات اضافی و مواد زائد تشکیل می‌شود. ادرار از طریق لوله‌هایی به نام حالب، از کلیه‌ها به سمت مثانه جریان پیدا می‌کند. مثانه ادرار را در خود ذخیره می‌کند. وقتی مثانه تخلیه می‌شود، ادرار از طریق لوله‌ای به نام میزراه که زیر مثانه قرار دارد، از بدن خارج می‌شود.
تنظیم مایعات در بدن
بدن انسان از طریق تعادل میان مصرف و دفع مایعات، مقدار مایعات موجود در بدن را تنظیم می‌کند. تشنگی نقش مهمی در کنترل مصرف مایعات دارد و ادرار بخش اعظمی از مایعات را از بدن دفع می‌کند. علاوه بر ادرار، مایعات بدن از طریق تعرق، تنفس و اسهال نیز دفع می‌شوند. هورمون وازوپرسین که به آن هورمون ضدادراری نیز گفته می‌شود، نرخ دفع مایعات از طریق ادرار را کنترل می‌کند. هیپوتالاموس، یک غده کوچک در پایه مغز، مسئول تولید هورمون وازوپرسین است. این هورمون توسط غده هیپوفیز ذخیره می‌شود و وقتی مقدار مایعات در بدن کاهش می‌یابد، این هورمون در جریان خون آزاد می‌شود. وازوپرسین به کلیه‌ها دستور می‌دهد که مایعات کمتری را از خون جذب کنند که منجر به تولید کمتر ادرار می‌شود. در صورت وجود مایعات اضافی در بدن، غده هیپوفیز مقدار کمتری وازوپرسین آزاد می‌کند یا اصلاً این هورمون را آزاد نمی‌کند، که باعث دفع بیشتر مایعات از خون توسط کلیه‌ها و تولید بیشتر ادرار می‌شود.
انواع دیابت بی‌مزه
انواع دیابت بی‌مزه عبارت است از:
- مرکزی
- نفروژنیک
- دیپسوژنیک
- بارداری
هر کدام از انواع دیابت بی‌مزه علت خاص خود را دارند.
دیابت بی‌مزه مرکزی
دیابت بی‌مزه مرکزی زمانی رخ می‌دهد که توانایی هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز در تولید، ذخیره‌سازی و آزادسازی وازوپرسین به دلیل آسیب‌دیدگی مختل شود. اختلال در تولید وازوپرسین باعث می‌شود که کلیه‌ها مقدار زیادی مایعات را از بدن دفع کنند و در نتیجه ادرار زیاد می‌شود. آسیب دیدن هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز می‌تواند پی‌آمد یکی از موارد زیر باشد:
- جراحی
- عفونت
- التهاب
- تومور
- آسیب دیدن سر
دیابت بی‌مزه مرکزی گاهی اوقات پی‌آمد نقص ارثی در ژن تولید کننده وازوپرسین است، هرچند این مورد به ندرت رخ می‌دهد. همچنین علت دیابت بی‌مزه مرکزی گاهی نامشخص است.
دیابت بی‌مزه نفروژنیک
دیابت بی‌مزه نفروژنیک زمانی رخ می‌دهد که کلیه‌ها واکنش مناسبی به وازوپرسین نشان ندهند و علی‌رغم وجود این هورمون همچنان مقدار زیادی مایعات را از جریان خون خارج کنند. دیابت بی‌مزه نفروژنیک معلول جهش‌ها یا تغییرات ژنتیک ارثی است که اجازه نمی‌دهد کلیه‌ها واکنش مناسبی به وازوپرسین نشان بدهند. دیگر علل دیابت بی‌مزه نفروژنیک به شرح زیر است:
- بیماری مزمن کلیوی
- مصرف بعضی داروها به ویژه لیتیوم
- پایین بودن میزان پتاسیم در خون
- بالا بودن میزان کلسیم در خون
- مسدود شدن مجاری ادراری
همچنین علل بعضی موارد دیابت بی‌مزه نفروژنیک نامشخص است.
دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک
در صورتی که سازوکار تشنگی که در هیپوتالاموس قرار دارد، دچار نقص شود، فرد ممکن است به دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک مبتلا شود. این نقص باعث افزایش غیرطبیعی تشنگی و مصرف بیش از حد مایعات می‌شود که باعث سرکوب وازوپرسین و افزایش دفع ادرار می‌شود. عواملی مانند جراحی، عفونت، التهاب، تومور و آسیب سر، که به هیپوتالاموس یا هیپوفیز آسیب می‌زنند، می‌توانند سازوکار تشنگی را نیز مختل کنند. برخی داروها و مشکلات روانی نیز ممکن است فرد را به ابتلا به دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک تمایل دهند.
دیابت بی‌مزه بارداری
دیابت بی‌مزه بارداری یک شرایط مرتبط با بارداری است که در طول دوران بارداری رخ می‌دهد. این شرایط ناشی از اتصال موقتی جفت اندامی است که مادر و جنین را به هم متصل می‌کند. در برخی موارد، آنزیم‌ها و هورمون‌هایی که توسط جفت اندامی تولید می‌شوند، مانند وازوپرسین، می‌توانند باعث تجزیه هورمون‌های مادر شوند. همچنین، در بدن مادر، میزان تولید پروستاگلاندین نیز ممکن است افزایش یابد که این ماده شیمیایی حساسیت کلیه را نسبت به وازوپرسین کاهش می‌دهد. بیشتر خانم‌های بارداری که دچار دیابت بی‌مزه بارداری می‌شوند، علائم خفیفی تجربه می‌کنند که قابل توجه نیست. معمولاً دیابت بی‌مزه بارداری پس از زایمان بهبود می‌یابد؛ اما اگر مادر دوباره باردار شود، احتمال بازگشت این شرایط نیز وجود دارد.
عوارض دیابت بی‌مزه
اگر میزان مصرف مایعات کمتر از میزان دفع مایعات باشد، کم‌آبی عارضه اصلی دیابت بی‌مزه خواهد بود. نشانه‌های کم‌آبی به شرح زیر است:
- تشنگی
- خشکی پوست
- خستگی شدید
- تنبلی و بی‌حالی
- سرگیجه
- گیجی
- حالت تهوع
کم‌آبی شدید باعث تشنج، آسیب مغزی دائمی و حتی مرگ می‌شود.
اقدام برای درمان فوری
معمولاً با افزایش مصرف مایعات می‌توان از کم‌آبی جلوگیری کرد. بااین حال برخی بیماران ممکن است متوجه نشوند که باید مایعات بیشتری مصرف کنند و در نتیجه آب بدنشان به شدت کم می‌شود. علائم زیر نشان دهنده کم‌آبی شدید است و در صورت بروز آنها باید به سرعت برای درمان اقدام کرد:
- گیجی
- سرگیجه
- بی‌حالی
تشخیص دیابت بی‌مزه
پزشکان دیابت بی‌مزه را با توجه به موارد زیر تشخیص می‌دهند:
- سابقه پزشکی و خانوادگی
- معاینه بالینی
- آزمایش ادرار
- آزمایش خون
- تست محرومیت از مایعات
- ام آر آی
سابقه پزشکی و خانوادگی
پزشک دیابت بی‌مزه را براساس سابقه پزشکی و خانوادگی تشخیص می‌دهد. پزشک از بیمار می‌خواهد که علائمش را شرح دهد و از او سوال می‌کند که آیا فردی در خانواده سابقه ابتلا به دیابت بی‌مزه یا علائم آن را داشته است یا خیر.
معاینه بالینی
معاینه بالینی برای تشخیص دیابت بی‌مزه مفید است. پزشک پوست و ظاهر بیمار و وجود نشانه‌های کم‌آبی را در زمان معاینه بررسی می‌کند.
آزمایش ادرار
از بیمار خواسته می‌شود که نمونه ادرار را در خانه یا آزمایشگاه داخل ظرف مخصوص نمونه‌گیری بریزد. غلیظ یا رقیق بودن ادرار در آزمایش ادرار مشخص می‌شود. همچنین وجود گلوکز در ادرار نیز در آزمایش ادرار بررسی می‌شود که نشان می‌دهد دیابت از نوع بی‌مزه است یا شیرین. گاهی اوقات از بیمار خواسته می‌شود که تمام ادرار تخلیه شده در طول ۲۴ ساعت را در ظرف نمونه جمع‌آوری کند تا مقدار کل ادرار تولید شده توسط کلیه‌ها اندازه‌گیری شود.
آزمایش خون
نمونه خون از بیمار گرفته می‌شود و مقدار سدیم در آن اندازه‌گیری می‌شود؛ دیابت بی‌مزه و گاهی اوقات نوع دیابت را می‌توان بر اساس اندازه‌گیری سدیم تشخیص داد.
تست محرومیت از مایعات
تغییرات وزن بدن و غلظت ادرار پس از کاهش مصرف مایعات در تست محرومیت از مایعات اندازه‌گیری می‌شود. تست محرومیت از مایعات به دو روش انجام می‌شود:
- گونه کوتاه مدت: پزشک از بیمار می‌خواهد که ظرف مدتی معین، معمولاً در طول شب هیچ نوع مایعی ننوشد و نمونه ادرار را صبح روز بعد جمع‌آوری کند. بیمار نمونه ادرار را برای اندازه‌گیری غلظت ادرار به آزمایشگاه می‌برد.
- گونه رسمی: این آزمایش در بیمارستان انجام می‌شود تا پزشک بتواند نشانه‌های کم‌آبی را به طور مستمر تحت نظر داشته باشد. انجام این تست نیازی به بیهوشی ندارد. پزشک بیمار را وزن می‌کند و نمونه ادرار را آزمایش می‌کند. تست تکرار می‌شود و فشار خون بیمار هر یک تا دو ساعت یکبار اندازه‌گیری می‌شود تا یکی از اتفاقات زیر رخ بدهد:
- فشار خون بیمار افت شدیدی داشته باشد یا ضربان قلب بیمار هنگام ایستادن بسیار سریع شود.
- وزن اولیه بیمار ۵ درصد یا بیشتر کم شود.
- غلظت ادرار در دو یا سه اندازه‌گیری متوالی فقط کمی افزایش پیدا کند.
میزان سدیم و وازوپرسین خون بیمار و غلظت ادرار در پایان تست محرومیت از مایعات جهت تشخیص دیابت بی‌مزه مقایسه می‌شود. گاهی اوقات دارو در طول آزمایش به بیمار داده می‌شود تا بررسی شود که آیا مصرف دارو غلظت ادرار را افزایش می‌دهد یا خیر. گاهی اوقات نیز محلول سدیم غلیظ در پایان آزمایش برای افزایش میزان سدیم خون بیمار و تشخیص ابتلا به دیابت بی‌مزه به بیمار تزریق می‌شود.
ام آر آی
MRI نوعی روش تصویربرداری است که بدون استفاده از اشعه ایکس، عکس‌هایی را از اندام‌های داخلی بدن و بافت‌های نرم می‌گیرد. تکنیسین آموزش دیده MRI را در بیمارستان یا مرکز سرپایی انجام می‌دهد و رادیولوژیست، پزشک متخصص در زمینه تصویربرداری پزشکی، تصاویر را تفسیر می‌کند. MRI نیازی به بیهوشی ندارد، هرچند بیمارانی که ترس از فضای بسته دارند، می‌توانند آرامبخش مصرف کنند. ممکن است MRI همراه با تزریق باشد و ماده حاجب رنگی به بیمار تزریق شود. روش کار اکثر دستگاه‌های MRI به این شکل است که بیمار روی تختی که وارد فضایی تونل مانند می‌شود، دراز می‌کشد، تونل ممکن است باز باشد یا یک سر آن بسته باشد. بعضی دستگاه‌های MRI روباز هستند. MRI نمی‌تواند دیابت بی‌مزه را تشخیص بدهد، اما نشان می‌دهد که آیا مشکلی در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس بیمار وجود دارد یا خیر. همچنین پزشک با توجه به نتایج MRI می‌تواند علت احتمالی بروز علائم را تشخیص بدهد.
درمان دیابت بی‌مزه
درمان اصلی دیابت بی‌مزه این است که بیمار مایعات کافی بنوشد تا دچار کم‌آبی نشود. ممکن است پزشک بیمار را به متخصص نفرولوژی یا متخصص غدد درون‌ریز معرفی کند ـ متخصص نفرولوژی در زمینه درمان مشکلات کلیه تخصص دارد و متخصص غدد درون‌ریز در زمینه درمان اختلال‌های غدد تولید کننده هورمون تخصص دارد. تکرر ادرار یا تشنگی مداوم با توجه به نوع دیابت بی‌مزه درمان می‌شود.
دیابت بی‌مزه مرکزی
هورمون مصنوعی یا سنتزی به نام دسموپرسین برای درمان دیابت بی‌مزه مرکزی تجویز می‌شود. این دارو به صورت آمپول، اسپری بینی یا قرص ارائه می‌شود. دسموپرسین جایگزین وازوپرسینی می‌شود که بدن بیمار به طور عادی تولید می‌کند. دسموپرسین در مدیریت علائم دیابت بی‌مزه مرکزی به بیمار کمک می‌کند، اما بیماری را مداوا نمی‌کند.
دیابت بی‌مزه نفروژنیک
دیابت بی‌مزه نفروژنیک در برخی موارد پس از درمان، ممکن است علایم بیماری بهبود یابد. به عنوان مثال، تغییر در داروها یا انجام اقداماتی برای تعادل سازی مقادیر کلسیم یا پتاسیم در بدن می‌تواند به حل مشکل کمک کند. داروهای مدر (دیورتیک) به تنهایی یا در ترکیب با آسپرین یا ایبوپروفن برای درمان این نوع دیابت تجویز می‌شوند. پزشکان عموماً داروهای مدر را برای افزایش عملکرد کلیه‌ها در دفع مایعات از بدن به بیماران تجویز می‌کنند. یک نکته جالب این است که در برخی از موارد، داروهای مدر مانند تیازیدها می‌توانند در بیماران دیابت بی‌مزه نفروژنیک باعث کاهش تولید ادرار شده و به تغلیظ ادرار در کلیه‌ها کمک کنند. همچنین، آسپرین یا ایبوپروفن نیز می‌توانند حجم ادرار را کاهش دهند.
دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک
پژوهشگران هنوز درمان موثری را برای دیابت بی‌مزه دیپسوژنیک پیدا نکرده‌اند. به بیماران توصیه می‌شود که تکه‌های یخ یا آب نبات ترش را برای مرطوب کردن دهان و افزایش جریان بزاق مک بزنند تا به این ترتیب تشنگیشان کمتر شود. مصرف دوز پایینی از دسموپرسین قبل از خوابیدن به بیمارانی که شب‌ها چند بار برای ادرار کردن از خواب بیدار می‌شوند، کمک می‌کند. پزشک میزان سدیم خون بیمار را در ابتدا تحت نظر دارد تا از افت شدید سدیم خون یا هیپوناترمی جلوگیری کند.
دیابت بی‌مزه بارداری
دسموپرسین برای خانم‌های مبتلا به دیابت بی‌مزه بارداری تجویز می‌شود. جفت نمی‌تواند دسموپرسین را مانند وازوپرسین تجزیه کند. اکثر خانم‌ها بعد از زایمان نیازی به درمان ندارند.
اکثر بیماران مبتلا به دیابت بی‌مزه با رعایت توصیه‌های پزشک و تحت کنترل نگه داشتن علائم می‌توانند از بروز مشکلات جدی جلوگیری کنند و به زندگی عادی ادامه بدهند.
تغذیه، رژیم غذایی و مواد مغذی
پژوهشگران شواهدی را دال بر نقش داشتن تغذیه، رژیم غذایی و مواد مغذی در ابتلا به دیابت بی‌مزه یا پیشگیری از این بیماری پیدا نکرده‌اند.
