بلوغ دورانی طبیعی از زندگی است که در اثر هورمون‌های تولید شده در بدن شروع میشود و نوجوان در طی این فرآیند به فردی بزرگسال تبدیل میشود. دخترها و پسرها تغییرات متفاوتی را در دوران بلوغ در بدنشان تجربه می‌کنند. تغییرات بدن در دوران بلوغ ناشی از ترشح هورمون‌ها است ـ هورمون‌ها موادی شیمیایی هستند که در بدن تولید می‌شوند. این هورمون‌ها مانند پیام‌هایی شیمیایی هستند که دستور ترشح هورمون‌های دیگری را به بیضه‌ها یا تخمدان‌ها صادر می‌کنند. تمام این هورمون‌ها در کنار هم تغییرات بدن را در دوران بلوغ شروع می‌کنند.
بلوغ به یکباره رخ نمی‌دهد، بلکه فرآیندی چندمرحله‌ای است که سال‌ها طول می‌کشد. بعضی نشانه‌های بلوغ در سنین پایین مشاهده میشود، اما تغییرات دیگر سال‌ها بعد مشخص میشود. هر بدن در نوع خود منحصر به فرد است، بنابراین بلوغ برای تمام افراد یکسان نیست و هر فردی بلوغ را با سرعت خاصی تجربه می‌کند.
احساس اضطراب، هیجان و سردرگمی نیز در دوران بلوغ شایع است؛ چنانچه فرد بداند که بلوغ با چه تغییراتی همراه است، ممکن است این فرآیند کمتر برایش عجیب و ناراحت کننده باشد. صحبت و مشورت با والدین یا بزرگسالان دیگری که نوجوان به آنها اعتماد دارد، نیز می‌تواند دلگرم کننده و موثر باشد؛ گذشته از هر چیز تمام بزرگسالان نیز این دوران حساس را تجربه کرده‌اند و احتمالاً احساسات نوجوانان را به خوبی درک می‌کنند و می‌توانند توصیه‌ها و نصایح ارزشمندی ارائه دهند.
بلوغ از چه زمانی شروع میشود؟
سن مشخصی برای شروع بلوغ وجود ندارد. بلوغ ممکن است در هشت سالگی شروع شود یا ممکن است تا سال‌ها بعد هم شروع نشود. بلوغ دختران در بازه سنی 8 تا 13 سالگی شروع میشود، اما نخستین تغییرات بلوغ غالباً در سن 10 یا 11 سالگی مشاهده میشود.
بلوغ پسران معمولاً کمی دیرتر، در بازه سنی 10 تا 15 سال شروع میشود. نخستین تغییرات بلوغ در بسیاری از پسرها معمولاً در سن 11 یا 12 سالگی مشاهده میشود.
انواع بلوغ
سن شروع بلوغ متغیر است و با سن استخوانی بیشتر ارتباط دارد تا سن تقویمی. از انواع بلوغ می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بلوغ جنسی (تغییرات فیزیکی و فیزیولوژیکی در بدن کودک. بلوغ جسمانی معمولاً نخستین بلوغ است.)
- بلوغ روانی (تغییرات روانشناختی و شخصیتی در سنین نوجوانی و جوانی که باعث گذار از کودکی به بزرگسالی میشود.)
- بلوغ اجتماعی (تکمیل و مشخص شدن جایگاه اجتماعی فرد در جامعه و کارکرد وی.)
- بلوغ عقلی (توانایی درک، تشخیص و کنترل احساسات و عواطف خویش.)
مراحل بلوغ
بلوغ معمولاً پس از هشت سالگی دخترها و نه یا ده سالگی پسرها یعنی زمانی شروع میشود که ناحیه‌ای از مغز موسوم به هیپوتالاموس ترشح هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) را آغاز کند. وقتی هورمون GnRH به غده هیپوفیز می‌رسد، این غده دو هورمون بلوغ دیگر، یعنی هورمون لوتئینه کننده (LH) و هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) را تولید می‌کند. همان‌طور که می‌دانید غده هیپوفیز غده کوچکی زیر مغز است که هورمون‌های کنترل کنندۀ دیگر غده‌های بدن را تولید می‌کند.
اتفاقات بعدی به جنسیت فرد بستگی دارد:
- پسر: این هورمون‌ها در جریان خون حرکت می‌کنند تا به بیضه‌ها برسند و سیگنال شروع تولید اسپرم و هورمون تستوسترون را به آنها منتقل کنند.
- دختر: هورمون‌ها به تخمدان‌ها (دو اندام بیضی شکل در سمت راست و چپ رحم) می‌روند و موجب شروع فرآیند بلوغ و آزاد شدن تخمک‌ها و تولید هورمون استروژن می‌شوند ـ هورمون استروژن موجب بلوغ بدن زن میشود و آن را برای بارداری آماده می‌کند.
غدد آدرنال دخترها و پسرها هم‌زمان شروع به تولید گروهی از هورمون‌ها، موسوم به آندروژن‌های آدرنال می‌کند. این هورمون‌ها موجب رشد موهای زیربغل و شرمگاهی در هر دو جنس می‌شوند.
علائم بلوغ در دختران
بدن دخترها در دوران بلوغ بزرگ میشود و شکل آن تغییر می‌کند. مفصل‌های ران گردتر میشود و کمر خوش‌تراش‌تر میشود و فرم مشخص‌تری پیدا می‌کند. فرج، واژن و نوک پستان‌ها نیز بزرگتر میشود و سینه‌ها نیز به تدریج و گاهی به صورت نامتقارن شکل می‌گیرد.
در دخترها جوانه پستانی اولین علائم بلوغ هست (۱۱-۱۰سالگی) و پس از ۱۲-۶ ماه موهای تناسلی ظاهر می شوند و در نهایت بعد از ۲ تا ۲/۵ سال پریودها(قاعدگی) آغاز می شود. اوج رشد قدی در دخترها در مر حله ۳-۲ بلوغ و اغلب بین ۱۲_ ۱۱ سالگی است ولی هر چه بلوغ زودتر آغاز شود سن اوج قد کشیدن کمتر بوده و می تواند قد نهایی را متاثر کند.
علائم بلوغ در پسرها
بدن پسرها نیز در دوران بلوغ تغییر می‌کند.
در پسر ها اولین علامت بلوغ رشد بیضه است که بطور متوسط در سن ۱۲_۱۱ سالگی رخ می دهد و اوج رشد قدی در سن ۱۴_۱۳ سالگی رخ می دهد.
شانه‌ها و قفسه سینه پسرها پهن‌تر و عضلاتشان بزرگتر میشود. همچنین ممکن است سینه‌هایشان در زمان متعادل شدن هورمون‌ها موقتاً ورم کند. به تدریج موهایی روی صورت و گاهی قفسه سینه پسرها پدیدار میشود. صدایشان بم‌تر میشود، بالا و پایین می‌رود یا گاهی اوقات هنگام بیان یک جمله کاملاً گوشخراش و عجیب میشود.
آلت تناسلی و بیضه‌های پسرها نیز بزرگتر میشود و پسرهای در حال بالغ شدن نعوظ بیشتری را تجربه می‌کنند که گاهی اوقات هیچ علتی هم ندارد. بیضه‌های پسرها تولید اسپرم را معمولاً در بازه سنی 11 ـ 16 سال شروع می‌کند و رشد موهای شرمگاهی نیز در همین زمان آغاز میشود. آنها انزال را تجربه می‌کنند و یا هنگام خودارضایی به ارگاسم می‌رسند؛ برخی پسرها نیز در خواب جنب می‌شوند.
بلوغ زودرس
بلوغ زودرس یا پیش از موعدبه بلوغی گفته میشود که در دختران قبل از هشت سالگی و در پسران قبل از نه سالگی رخ دهد. ژنتیک، ابتلا به بعضی بیماری‌ها یا عامل‌های روانشناختی می‌تواند علت بلوغ زودرس باشد. چون بلوغ زودرس عوارضی مانند افسردگی، افزایش خطر سوءمصرف مواد و کاهش عزت نفس را به دنبال دارد، اگر نشانه‌های بلوغ زودرس را در دختران مشاهده کردید، حتماً با پزشک اطفال مشورت کنید. هرچند عوارض بلوغ زودرس در پسران به اندازۀ دختران شدید نیست، بااین حال مشاوره با متخصص اطفال همچنان ضروری است.
بلوغ دیررس
چنانچه بلوغ در دختران تا 13 سالگی و در پسران تا 14 سالگی شروع نشده باشد، با بلوغ دیررس مواجه هستیم. بلوغ دیررس می‌تواند به اندازه بلوغ زودرس برای کودکان ناراحت کننده باشد، چرا که کودک دوستان خود را در حال بالغ شدن می‌بیند و احساس می‌کند که از آنها عقب افتاده است. علت بلوغ دیررس غالباً ژنتیکی است و این مشکل ارثی است. البته ابتلا به بعضی بیماری‌ها نیز باعث بلوغ دیررس میشود. درهر حال چنانچه کودک تا زمان مشخصی به نقاط عطف رشدی مورد انتظار نرسد، باید برای ارزیابی شرایط نوجوان به پزشک اطفال مراجعه کرد.
نگرانیها و رفتارهای نوجوانان
سال‌های نوجوانی که با رشد بدن و مسائل خاص دوران بلوغ همراه است، نوجوانان را دچار هیجان‌های شدیدی می‌کند. والدین باید اطلاعات خود را دربارۀ دغدغه‌های شایع نوجوانان، مانند درمان آکنه نوجوانی افزایش دهند، درباره رفتارهای خود آسیب رسان و اختلال‌های تغذیه‌ای مطالب مفیدی را یاد بگیرند و بدانند که اگر به دست و پنجه نرم کردن فرزند نوجوانشان با این رفتارها مشکوک شدند، باید چکار کنند.
هرچند هیچ پدر و مادری دوست ندارد که فکر کند ممکن است فرزندش روزی با این مشکلات مواجه شود، اما تمام والدین باید آگاهی خود را در زمینه چالش‌ها و مشکلات نوجوانان، مانند سوءمصرف مواد و رفتارهای خطرناک افزایش دهند. خوشبختانه اکثر نوجوانان این سال‌های پرآشوب را بدون اتفاق ناخوشایند مهمی پشت سر می‌گذارند. مطالعات نشان می‌دهد که ارتباط موثر والدین با فرزندان نوجوانشان گذراندن این دوران را برای آنها آسان‌تر می‌کند.
بلوغ و احساسات مربوط به آن
بلوغ توسط هورمون‌ها کنترل میشود و این هورمون‌ها علاوه بر بدن، بر روی احساسات نیز اثر می‌گذارند. هیجانات و احساسات نوجوانان در دوران بلوغ قوی‌تر و شدیدتر میشود. نوسانات خلقی در این دوران شایع است ـ یعنی این که احساسات نوجوان در حال بلوغ به سرعت و به طور ناگهانی تغییر می‌کند.
نوجوانان نیازها و افکار شهوانی و جنسی بیشتری را در دوران بلوغ تجربه می‌کنند و ممکن است احساس کنند که مردان، زنان یا هر دو جنس برایشان جذابیت دارند ـ گاهی اوقات به افراد دیگری ـ غالباً بزرگتر از خود علاقه‌مند می‌شوند، البته این علاقۀ شدید که اصطلاحاً کراش گفته میشود، موقتی است. نوجوانان مرتباً تحریک و برانگیختگی جنسی را تجربه می‌کنند. البته این احساسات احتمالاً در پی افزایش سن کمرنگ‌تر میشود. برخی نوجوانان برای رهایی از این تنش جنسی دست به خودارضایی می‌زنند و به کاوش در دنیای تمایلات جنسی خود می‌پردازند. عده‌ای نیز صبر می‌کنند تا این احساسات فروکش کند. هر دو حالت کاملاً نرمال است.
بلوغ می‌تواند دوران بسیار گیج کننده‌ای باشد و احساسات و هیجانات این دوران غیرقابل کنترل و افسارگسیخته به نظر می‌آید. نوجوان یک لحظه خود را در عرش می‌بیند و لحظه دیگر در دریای ناامیدی غرق میشود. کنار آمدن با چنین احساساتی دشوار است، اما هیچ اجباری نیست که نوجوان این احساسات را به تنهایی تحمل کند. صحبت کردن با افراد بزرگسال مورد اعتماد به نوجوان کمک می‌کند تا به احساسات خود سرو سامان بدهد. والدین، پدربزرگ و مادربزرگ، عمه، خاله، دایی، عمو، خواهر، برادر و دیگر وابستگان نزدیک، معلم و مشاور می‌توانند نوجوان مضطرب در حال بلوغ را آرام کنند و از او حمایت کنند.
همچنین به نوجوانان توصیه میشود که فعالیت‌های سالم و لذتبخشی را برای کمک به مدیریت استرس و احساسات خود و تخلیه انرژی اضافی انجام دهند. ورزش، نوشتن، موسیقی، هنر یا گفتگو با دوستان روش‌های فوق‌العاده‌ای برای بیان احساسات هستند که به نوجوان کمک می‌کند تا احساس بهتری دربارۀ خود پیدا کند.
اهمیت رشد قدی در نوجوانان قبل از بلوغ
با به پایان رسیدن بلوغ یعنی شروع قاعدگی در دخترها و مردانه شدن صدا و رویش موی صورت درپسرها که در حدود سن استخوانی ۱۴ سال در دختران و ۱۶سال در پسران است، شانس قد کشیدن بسیار ضعیف میشود و به سن تقویمی (شناسنامه‌ای) چندان ارتباطی ندارد. بنابراین والدین قبل از نهادینه شدن بلوغ باید به فکر اصلاح قد فرزندان باشند.
صحبت کردن با فرزندان درباره بلوغ
دخترها و پسرها می‌توانند تغییراتی را که در بدن خودشان و هم‌سن وسالانشان رخ می‌دهد، ببینند و حتی در بعضی موارد آنها را استشمام کنند. بنابراین بهتر است که هر چه زودتر با فرزندانتان دربارۀ تغییرات بدن در دوران بلوغ صحبت کنید.
وقتی نخستین نشانه‌های رشد سینه را در دخترتان دیدید یا اگر او را برای گفتگو آماده دیدید یا خودش سوالاتی را زودتر پرسید، خودتان را برای صحبت کردن با او دربارۀ اتفاقات خاص دوران بلوغ، مانند قاعدگی آماده کنید. پسرها باید قبل از 12 سالگی یا در صورت بلوغ زودرس، در سنین پایین‌تر دربارۀ رشد آلت تناسلی، نعوظ و انزال شبانه بدانند. همچنین لازم است که فرزندتان را از اتفاقاتی که در دوران بلوغ برای جنس مخالف رخ می‌دهد، نیز آگاه کنید.
بهترین کار این است که این صحبت مهم و حساس را در یک جلسه انجام ندهید و مطالب را به تدریج برای فرزندتان توضیح بدهید. حالت ایده‌آل این است که توضیحاتتان را وقتی فرزندتان هنوز کوچک است و شروع به سوال کردن دربارۀ بخش‌های مختلف بدن کرده است، شروع کنید. هر بار بسته به میزان بلوغ فرزندتان و علاقه‌اش به موضوع، جزئیات بیشتری را برایش آشکار کنید.
اگر هم فرزندتان سوالی پرسید، صادقانه به او جواب بدهید. اگر احساس کردید از جواب دادن به این سوال‌ها معذب می‌شوید، جواب سوال‌ها را نمی‌دانید یا مطمئن نیستید که چطور باید دربارۀ این مسائل حساس با فرزندتان صحبت کنید، با پزشک مشورت کنید.
