اولین علامت بلوغ در دختران، رشد سینه آنها است زیرا در این زمان تخمدان‌های آنها فعال شده و شروع به تولید استروژن می‌کند. در پسران، یکی از اولین علائم بلوغ، رشد بیضه است که دلیلان افزایش میزان تولید هورمون تحریک‌کننده فولیکول در غده هیپوفیز است. عدم رشد سینه‌ها در دخترانی که سن آنها به 13 سال رسیده است یا عدم رشد بیضه در پسرانی که حداقل 14 سال دارند نشانه‌های تأخیر در بلوغ است.
علت تأخیر در بلوغ چیست؟
در بیش از 90 درصد از موارد، بلوغ به دلایلی که به عنوان تأخیر سرشتی رشد در رشد و بلوغ شناخته می‌شوند اتفاق می‌افتد. این بدان معنا است که این اتفاق در کودکانی که سالم هستند ولی نرخ رشد فیزیکی آنها کمتر از متوسط است ایجاد می‌شود. معمولاً قد این کودکان در مقایسه با کودکان همسن دیگر کوتاه‌تر است و غالباً لاغرتر بوده و سابقه خانوادگی بلوغ دیررس نیز دارند. گاهی اوقات تأخیر در بلوغ و رشد ممکن است نشانه ثانویه ابتلا به برخی بیماری‌ها، سوءتغذیه، ورزش کردن زیاد و حتی استرس باشد. به عنوان مثال، دیابت، فیبروز کیستی و بیماری سلیاک ممکن است باعث ایجاد تأخیر در بلوغ شوند همچنین ورزش زیاد و سنگین و بی‌اشتهایی نیز باعث می‌شوند که چربی بدن در سطح پایین باقی مانده و در نتیجه فرد دچار بلوغ دیررس شود.
در موارد نادر ممکن است بلوغ دیررس یا عدم بلوغ به دلیل عدم ترشح هورمون‌های هیپوتالاموس و غده هیپوفیز یا ابتلا به بیماری‌های مرتبط با تخمدان یا بیضه باشد.
بلوغ با افزایش تولید لوتئین و هورمون محرک فولیکول (گنادوتروفین) از غده هیپوفیز ناشی از افزایش رهاسازی هورمون آزادکننده گنادوتروفین از هیپوتالاموس آغاز می‌گردد. زمانی که اختلالی در این کنترل ایجاد می‌شود، هیپوگونادوتروفیک باعث بلوغ دیررس می‌شود. هایپوگونادوتروفین به معنی کم بودن سطح گونادوتروفین است. برخی انواع کمبود گونادوتروفین ناشی از مشکلات ژنتیکی نظیر ابتلا به سندرم کالمن است و گاهی نیز ممکن است این کمبود ناشی از وجود تومور، آسیب‌دیدگی، عمل جراحی یا اشعه درمانی در سر باشد.
اختلالات بیضه یا تخمدان نیز ممکن است باعث هایپرگونادوتروفیک و بلوغ دیررس شود. در این موارد، سطح گونادوتروفیک بالا است اما تخمدان‌ها و بیضه‌ها در تشخیص این اختلالات ناتوان هستند و بنابراین نمی‌توانند به درستی با تولید تستسترون و استروژن نسبت به گونادوتروفین واکنش نشان دهد. اختلالات کروموزومی مانند سندرم کلینفلتر در پسران و سندرم ترنر در دختران باعث رشد غیرعادی بیضه‌ها و تخمدان‌ها و کاهش یا فقدان تولید تستسترون یا استروژن می‌شوند. برخی اختلالات مرتبط با غدد نیز مانند نارسایی در نزول بیضه‌ها (کریپتورکیدیسم)، پیچ‌خوردگی بیضه، تابش ناحیه لگن / شکمی، جراحی گوناد و بیخ گوشی (اگر چه بیخ گوشی به ندرت باعث آسیب‌دیدگی‌های پیش از بلوغ در بیضه‌ها می‌شود) ممکن است باعث بلوغ دیررس شوند.
علائم و نشانه‌های بلوغ دیررس چیست؟
علائم مشخص بلوغ دیررس در دختران، عدم رشد سینه‌های آنها در سن 13 سالگی و در پسران، کمتر از 4 میلی‌لیتر بودن حجم بیضه‌های آنها در سن 14 سالگی است. علامت دیگر، کاهش رشد خطی است که البته لزوماً نشانه تأخیر در بلوغ نیست.
علائم در پسران
پسران بین سن 9 تا 14 سالگی به بلوغ می‌رسند و بلوغ آنها ظرف مدت 3.5 تا 4 سال تکمیل می‌شود.
تغییرات زیر معمولاً در پسران بین 9 تا 14 سال اتفاق می‌افتد:
- بزرگ شدن بیضه‌های و آلت تناسلی
- رشد مو در صورت، سینه، پاها، بازوها، قسمت‌های دیگر بدن و در اطراف ناحیه تناسلی
- افزایش وزن و قد
- خشن‌تر شدن صدا
در صورت تأخیر در بلوغ، نشانه‌های زیر دیده می‌شوند:
- بیضه‌ها در سن 14 سالگی کوچک‌تر از 2.5 سانتی‌متر می‌شوند
- آلت تناسلی در سن 13 سالگی کوچک و نابالغ است
- موهای بدن در سن 15 سالگی بسیار کم است یا هنوز رشد نکرده است
- فرکانس صدا هنوز زیر است
- قد کوتاه و فرد لاغر می‌ماند
- چربی‌ها در اطراف لگن، شکم و سینه‌ها جمع می‌شوند.
علائم در دختران
بلوغ دختران از سن 8 تا 15 سالگی شروع می‌شود. در صورت تأخیر در بلوغ، یک یا چند علامت از علائم زیر در دختران دیده می‌شود:
- در سن 13 سالگی هنوز سینه‌ها رشد نکرده‌اند
- موهای زائد در ناحیه تناسلی رشد نمی‌کنند
- در سن 16 سالگی هنوز چرخه قاعدگی شروع نمی‌شود
- قد آنها کوتاه مانده و نرخ رشد آنها کند است
- رحم آنها شکل نگرفته است
- سن استخوانی کمتر از سن کودک است
بسته به علت تأخیر در بلوغ ممکن است علائم دیگری نیز وجود داشته باشند.
بلوغ دیررس چقدر شایع است؟
کمتر از 3 درصد ازکودکان دچار بلوغ دیررس می‌شوند و 90 درصد از این افراد نیز دچار تأخیرهای ناشی از ابتلا به بیماری‌های دیگر هستند. بلوغ دیررس در پسران 10 برابر دختران دیده می‌شود.
آیا بلوغ دیررس ارثی است؟
تأخیر سرشتی رشد و بلوغ ممکن است در یک خانواده دیده شود اما ارثی نیست. در برخی موارد بسیار نادر، این تأخیر به دلیل جهش ژنتیکی اتفاق می‌افتند که می‌تواند از والدین به کودکان منتقل شود اما در بیشتر موارد به طور خود به خود در فرد مبتلا اتفاق می‌افتد.
عوارض احتمالی
پایین بودن سطح هورمون‌ها ممکن است باعث بروز عوارض زیر شود:
- مشکلات نعوظ (ناتوانی جنسی)
- ناباروری
- کم بودن تراکم استخوانی و شکستگی استخوان در آینده (پوکی استخوان)
- ضعف
- یائسگی زودرس
بلوغ دیررس چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص بلوغ دیررس نسبتاً ساده است زیرا با یک معاینه بالینی مشخص می‌شود که بلوغ اتفاق افتاده یا نه. مرحله‌بندی بلوغ کلید تشخیص است: بلوغ دارای 5 مرحله است که با میزان رشد سینه، رشد مو در زیر بغل و ناحیه تناسلی و اندازه بیضه‌ها و طول آلت تناسلی مشخص می‌شود. به این مراحل، مراحل تانر نیز گفته می‌شود که مرحله یک آن، قبل از بلوغ و قبل از شروع رشد سینه‌ها یا بیضه‌ها است، حجم بیضه‌ها در این مرحله کمتر از 4 میلی‌لیتر است.
علاوه بر بررسی کامل سوابق پزشکی و انجام معاینات بالینی ممکن است برای تشخیص بلوغ دیررس، اقدامات تشخیصی زیر نیز انجام شود:
- آزمایش‌های خون. آزمایش‌های خون برای بررسی اختلالات کروموزومی، اندازه‌گیری سطح هورمون‌ها و برای بررسی ابتلا به دیابت، کم‌خونی و بیماری‌های دیگر که ممکن است باعث تأخیر در بلوغ شوند انجام می‌گردند.
- عکس‌برداری به وسیله اشعه ایکس. در این تست‌های تشخیصی از پرتوهای انرژی الکترومغناطیسی برای عکس‌برداری از بافت‌های داخلی، استخوان‌ها و ارگان‌های بدن استفاده می‌شود. عکس‌برداری ساده به وسیله اشعه ایکس از استخوان‌های دست و مچ چپ غالباً برای تعیین رشد و بلوغ استخوانی انجام می‌شود.
- اسکن توموگرافی کامپیوتری (سی تی اسکن یا کت اسکن). در این فرایندهای تصویری تشخیصی از ترکیب اشعه ایکس و تکنولوژی‌های کامپیوتری برای تولید تصاویر افقی یا محوری (غالباً تحت عنوان اسلایس) از بدن به کار برده می‌شوند. در تصاویر سی تی اسکن، جزئیات بدن شامل استخوان‌ها، عضلات، چربی و ارگان‌ها مشاهده می‌شود. تصاویر سی تی اسکن بسیار دقیق‌تر از تصاویر گرفته شده با اشعه ایکس عمومی است.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام آر آی). در این فرایندهای تشخیصی از ترکیب مگنت‌های بزرگ، رادیو فرکانسی و کامپیوتر برای گرفتن عکس‌های دقیق از ارگان‌ها و ساختارهای داخلی بدن استفاده می‌شود.
بلوغ دیررس چگونه درمان می‌شود؟
پسران بیش از دختران به دنبال درمان این عارضه هستند زیرا معمولاً نگران کوتاه‌تر بودن قدشان نسبت به هم سن و سالان خود هستند. معمولاً بیمارانی که به دلیل تاخیر سرشتی رشد دچار بلوغ دیررس می‌شوند، پس از مدت کوتاهی بالغ شده و قد آنها به حد نرمال می‌رسد. درمان معمولاً بر رویکرد صبر و انتظار استوار است که در آن، قد، وزن و مراحل بلوغ به طور منظم بررسی شده و همچنین سطح هورمون‌های مرتبط نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. به هر حال اگر نگرانی‌های روانی اجتماعی عمده‌ای وجود داشته باشد، یک دوره کوتاه مصرف استروئیدهای محرک تجویز می‌شود که باعث افزایش رشد و بلوغ شده و ترشح تستسترون در پسران و استروژن در دختران را تحریک می‌کند. اگر تأخیر در بلوغ به دلیل ابتلا به بیماری‌های مزمن باشد، اقدامات درمانی بر آن بیماری متمرکز می‌شود.
در موارد فقدان گونادوتروفین (هایپوگونادوتروفیک هایپوگونادیسم) و نارسایی بیضه‌ها یا تخمدان‌ها به دلیل ابتلا به سندرم کلاین‌فلتر، سندرم ترنر یا هر آسیب‌دیدگی دائمی در بیضه‌ها یا تخمدان‌ها، روش‌های هورمون درمانی مورد توجه قرار می‌گیرند. در این موارد، افزایش مقدار تستسترون یا استروژن باعث تحریک بلوغ می‌شود؛ اگر هنوز فقدان هورمون‌های جنسی وجود داشته باشد، بیمار باید تحت استروئید درمانی جنسی مادام‌العمر قرار گیرد.
آیا درمان، عوارض جانبی دارد؟
عوارض جانبی مصرف استروئیدها معمولاً خفیف است یا ممکن است اصلاً عارضه‌ای نداشته باشد. تستسترون ممکن است باعث ایجاد آکنه و تغییر در میل جنسی شود در حالی که استروژن و پروژسترون ممکن است باعث بروز علائم خفیفی شوند که در طول چرخه قاعدگی احساس می‌شوند مانند حساس شدن سینه‌ها، تغییرات خلق و خو و احساس نفخ.
پیامدهای بلند مدت بلوغ دیررس چیست؟
تأخیر سرشتی رشد و بلوغ معمولاً عواقب بلند مدتی ندارد اما علل دیگر مانند نارسایی غدد ممکن است باعث کاهش توان باروری یا ناباروری کامل فرد شوند. در این گونه موارد، روش‌های دیگری نظیر درمان‌های کمکی باروری برای کمک به زوجینی که تمایل به بچه‌دار شدن دارند به کار برده می‌شوند. اگر بیمار هر گونه نگرانی داشته باشد باید انها را با پزشک یا متخصص در میان گذارد.
سؤالات رایج
آیا اگر فرزندم دچار بلوغ دیررس شده باشد باید وی را نزد پزشک ببرم؟
به احتمال زیاد بلوغ دیررس فرزند شما نیازی به درمان ندارد اما اگر شما و نوجوانتان در این مورد نگران هستید بهتر است به یک پزشک مراجعه کنید؛ به خصوص اگر رشد کودک شما به طور ناگهانی متوقف شده باشد. پزشک خانواده یا متخصص اطفال به شما خواهد گفت که آیا فرزند شما مشکل دارد یا نه. غالباً، تنها چیزی که نوجوان شما نیاز دارد، اطمینان دادن به آنها در رسیدن به هم سن و سالانشان است.
برای کمک به فرزندم در غلبه بر بلوغ دیررس چه اقداماتی باید انجام دهم؟
مراجعه به متخصص اطفال یا پزشک خانواده برای اطمینان از عدم وجود مشکل، اولین گام است. اگر کودک شما نگران یا افسرده شده باشد باید وی را نزد یک مشاور ببرید. برخی از نوجوانان برای شناسایی احساسات خود نیاز به کمک دارند.
آیا بلوغ دیررس برای رشد نهایی فرزند من تأثیر دارد؟
این احتمال وجود دارد. کودکان مبتلا به بیماری گرانولوماتوز مزمن در دوران رشد مانند کودکان دیگر رشد نمی‌کنند که ممکن است باعث شود که در آینده به عنوان یک بزرگسال، کوچک‌تر بمانند.
آیا بلوغ دیررس آسیب‌زا است؟
خیر. بلوغ دیررس آسیب‌زا نیست. از آنجا که ابتلا به این عارضه ممکن است دلیل پزشکی داشته باشد، کودکانی که بلوغ آنها با تأخیر اتفاق می‌افتد باید مورد معاینه و ارزیابی قرار گیرند اما در غالب اوقات، مشکل پزشکی وجود ندارد.
البته این فکر که ممکن است رشد کودک شما با هم سن و سالانش مطابقت نداشته باشد می‌تواند بسیار نگران‌کننده باشد. این احساس را باید جدی بگیرید.
آیا بلوغ کودک من پس از شروع، سریع‌تر از حد طبیعی آن خواهد بود؟
ممکن است. کودکان مبتلا به بیماری گرانولوماتوز مزمن با نرخ سریع‌تری بالغ می‌شوند.
آیا بلوغ دیررس در توانایی باروری فرزند من تأثیر دارد؟
این به علت تأخیر در بلوغ بستگی دارد. اگر این تأخیر، موقتی باشد مانند موارد ابتلا به بیماری گرانولوماتوز مزمن معمولاً بر توانایی باروری فرزند شما تأثیری ندارد. برخی بیماری‌ها که بر هورمون‌های تأثیر می‌گذارند ممکن است باعث بروز مشکلات مرتبط با باروری شوند، تحقیقات در مورد نحوه باروری در این موارد هنوز ادامه دارد.
