بلوغ، یک دوره‌ی زمانی است که طی آن پسر یا دختر در حال رشد، تحت فرآیند رشد جنسی قرار می‌گیرد. ظاهر شدن علائم بلوغ ازنظر فیزیکی و هورمونی، در دختران قبل از ۸ سالگی و در پسران قبل از ۹ سالگی، بلوغ زودرس نامیده میشود. بلوغ دیررس (تاخیر در بلوغ) هنگامی رخ میدهد که زمان بندی بدن برای بلوغ جنسی، دیرتر از حد معمول باشد. جای نگرانی اینجاست که ممکن است فرایند بلوغ آغاز نشود یا اینکه پس از آغاز آن، متوقف گردد.
برای بسیاری از نوجوانان، این مسئله فقط مربوط به تاخیر در بلوغ است و هیچ مشکل پزشکی وجود ندارد. بلوغ دیررس در بسیاری از خانواده‌ها امری طبیعی است. نشانه‌هایی که ممکن است بلوغ دیررس به دلیل یک بیماری باشد، شامل تغییر ناگهانی در رشد، یا توقف رشد است که در آن بلوغ، پس از شروع شدن، متوقف می‌گردد. سردرد، مشکلات بینایی و سایر علائم عصبی ممکن است به معنای وجود یک مشکل در سیستم عصبی مرکزی باشد.
تغییرات مورد انتظار در بلوغ
تغییرات مورد انتظار در دختران و پسران در دوران بلوغ متفاوت است:
- دختران: رشد سینه‌ها، رشد موهای ناحیه تناسلی و زیر بغل، شروع عادت ماهانه (قاعدگی) رخ میدهد. باسن آنها عریض‌تر شده و جهشی در رشد آنها اتفاق می‌افتد.
- پسران: رشد موهای ناحیه تناسلی و رشد موهای صورت و زیر بغل رخ میدهد. بیضه‌ها و آلت تناسلی آنها بزرگتر میشود. شانه‌های پسران پهن‌تر شده، بدن آنها عضلانی‌تر میشود و جهشی در رشد آنها اتفاق می‌افتد.
بلوغ در طی چند سال رخ می‌افتد. سن شروع و پایان آن، بسیار متفاوت است.
علت بلوغ دیررس در دختران و پسران
معمولا، تاخیر در شروع دوران بلوغ کاملا طبیعی است. متخصص غدد داخلی با تعیین عامل این تاخیر، به وجود یک بیماری زمینه‌ای و اینکه چه درمانی میتواند موثر واقع شود، پی می‌برد.
- تاخیر “سرشتی” رشد: برخی از نوجوانان به طور ذاتی دچار بلوغ دیررس هستند. این “تاخیر سرشتی ” در رشد و یا بلوغ، شایع‌ترین دلیل بلوغ دیررس، به خصوص در پسران می‌باشد.
- یک عارضه پزشکی: بیماریهای مزمن مانند دیابت، فیبروز سیستیک، بیماری سلیاک، بیماریهای کلیوی و یا آسم میتواند موجب بلوغ دیررس گردد. عامل شایع آن، سوء تغذیه است که ممکن است ناشی از یک عارضه پزشکی، اختلال خوردن و یا دارودرمانی باشد. عوارض دیگری که باعث مختل شدن بلوغ میشود، شامل اختلالات ژنتیکی، ناهنجاری‌های کروموزومی و تومور‌ها می‌باشد.
- داروهای خاص: برخی از داروهای شیمی درمانی و داروهای بیماریهای روحی و روانی، میتواند موجب بلوغ دیررس گردد.
انواع بلوغ دیررس
مشکل بلوغ دیررس ممکن است در تخمدان، بیضه و یا در قسمت‌هایی از مغز که در ارسال هورمون به آنها دخیل هستند (هیپوتالاموس و هیپوفیز)، رخ دهد. این دو نوع مشکل را هیپوگنادیسم اولیه و ثانویه می‌نامیم.
هیپوگنادیسم اولیه
این وضعیت زمانی رخ میدهد که غدد جنسی به اندازه کافی (و یا اصلا) هورمون جنسی تولید نمی‌کند. در پسران مبتلا به این عارضه، بیضه‌ها هورمون تستوسترون کافی تولید نمی‌کنند. در دختران مبتلا، تخمدانها قادر به تولید استروژن کافی نیستند. علت آن ممکن است یکی از این عوارض باشد:
- اختلال ژنتیکی
- برخی اختلالات خود ایمنی
- اختلال رشدی
- پرتودرمانی یا شیمی درمانی
- عفونت
- عمل جراحی
هیپوگنادیسم ثانویه (مرکزی)
در این نوع از هیپوگنادیسم، تخمدان یا بیضه (غدد جنسی) دچار مشکل نیستند؛ بلکه مشکل به هیپوتالاموس و یا غده هیپوفیز در مغز مربوط است. غدد جنسی، پیام ترشح هورمون را دریافت نمی‌کنند، زیرا پیش از آن در زنجیره فرمان‌های مغز اشکالی بوجود آمده است.
هیپوتالاموس: در آغاز این روند، هیپوتالاموس ممکن است هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) را به میزان بسیار کمی تولید کند، و یا اصلا” تولید نکند.
هیپوفیز: غده هیپوفیزکه نقش واسطه را برعهده دارد، ممکن است مقدار بسیار کمی هورمون محرک فولیکول (FSH) و یا هورمون جسم زرد (LH) را تولید کند.
تشخیص
متخصص غدد داخلی اطفال، در اولین جلسه، صحبت‌ها و نگرانی‌های شما را می‌شنود. سپس سابقه پزشکی شما را مطالعه نموده و یک معاینه فیزیکی از شما انجام میدهد. بلوغ دیررس اغلب با یک معاینه فیزیکی تشخیص داده میشود. پزشک میتواند برای تعیین علت آن، آزمایش خون و آزمایش تصویربرداری را برای شما تجویز کند.
- معاینه بالینی: انجام معاینه جسمی شامل دستگاه تناسلی (مناطق خصوصی) و سینه (برای رشد دختران) می‌باشد. پزشک طی این معاینه به دنبال مراحل و نشانه‌هایی از بلوغ است. متخصص غدد ممکن است متوجه چیزهای مهمی شود که پزشک اطفال به آن توجه نمی‌کند. اغلب اوقات، متخصص غدد با اشاره به تغییراتی که در حال وقوع است، میتواند به نوجوان اطمینان خاطر دهد.
- آزمایش خون: مقدار هورمون ساخته شده در مغز و در تخمدانها یا بیضه‌ها، از طریق آزمایش خون قابل اندازه‌گیری است. سطح هورمون در نمونه خون جمع آوری شده در صبح زود (به دلیل تغییر سطح هورمون در طول روز) به بهترین وجه بررسی میشود. بنابراین یک نمونه خون معمولا در اولین جلسه از شما گرفته میشود. اگر احتمال آسیب کروموزوم وجود داشته باشد، از یک آزمون کاریوتیپ برای رفع نگرانی بیمار استفاده میشود.
تست‌های دیگری نیز در صورت نیاز انجام خواهد شد. اگر اطلاعات بیشتری در مورد ترشح هورمون‌های بلوغ از مغز مورد نیاز باشد، تست تحریک هورمون را می‌توان انجام داد. این آزمون به شناسایی عوامل بلوغ دیررس (نوجوانان مبتلا به بلوغ دیررس سرشتی) کمک می‌کند. - سونوگرافی: همچنین از روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی نیز استفاده میشود. از این طریق، اندازه و ظاهر تخمدانها یا بیضه‌ها نشان داده میشود. اسکن ام.آر.آی به پزشک اجازه می دهد که با مشاهده درون مغز، به بررسی غده هیپوفیز که در آن LH و FSH ساخته میشود، بپردازد. این تصاویر، بدون قرار گرفتن نوجوان در معرض تابش اشعه، میتواند وجود تومور یا اختلالات غده هیپوفیز را به‌خوبی نشان دهد. همچنین پزشک میتواند با تعیین سن استخوانی با اشعه ایکس (از دست و مچ) میزان رشد استخوان‌ها را مورد بررسی و سنجش قرار دهد.
- در عکس برداری توسط اشعه ایکس از پرتوهای اشعه ایکس برای تهیه تصاویر از بافت‌های داخلی بدن استفاده میشود. عکس برداری توسط اشعه ایکس از مچ دست چپ و کمر انجام میشود و میتواند سن استخوان کودک شما را برآورد کند. در بلوغ زودرس سن استخوان اغلب بیش از سن تقویمی کودک است. بلوغ زودرس به این معنا است که کودک شما زودتر از موعد با تغییرات جسمانی روبرو میشود. این تغییرات در دختران قبل از سن ۸ سالگی و در پسران قبل از سن ۹ سالگی به وجود می‌آید.
- در سی تی اسکن از یک مجموعه اشعه ایکس و یک کامپیوتر برای تهیه تصاویر دقیق از بدن استفاده میشود. سی تی اسکن میتواند تصاویری را از استخوان‌ها و عضلات، چربی و سایر اعضای بدن ارائه دهد. تصاویر حاصل از سی تی اسکن دقیق تر از تصاویر به دست آمده از اشعه ایکس است.
درمان بلوغ دیررس
متخصص غدد طی مراحل تشخیص، میتواند در‌یابد که عامل بلوغ دیررس یک عارضه پزشکی، به عنوان مثال یک بیماری مزمن، اختلالات کروموزومی، اختلال ژنتیکی یا تومور است. بلوغ دیررس ممکن است نشی از وجود یک مشکل (ساختاری و یا هورمونی) در تخمدان یا بیضه و یا غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس در مغز باشد.
در اغلب موارد، هیچ گونه درمانی مورد نیاز نیست. معمولا” خانواده‌ها فقط نیاز به یک تایید پزشکی دارند مبنی بر اینکه همه چیز نورمال است. در غیر این صورت، این موضوع نیازمند بررسی و مراقبت پزشکی است. هورمون درمانی و نیز عمل جراحی در صورتی که این مشکل، ریشه آناتومیک داشته باشد، ممکن است موثر باشد.
هورمون درمانی
داروهای استروژن یا تستوسترون میتواند موجب جهش و شروع بلوغ گردد. در برخی شرایط (زمانی که غده هیپوفیز به اندازه کافی هورمون تولید نمی‌کند)، تجویز هورمون رشد ممکن است مناسب باشد. متخصص غدد به شما کمک می‌کند که در مورد مناسب بودن هر یک از روش‌های درمان برای وضعیت خاص خود آگاه شوید. به عنوان مثال، درمان با هورمون‌های جنسی میتواند به فردی که به طور طبیعی دچار بلوغ دیررس و مشکلات اجتماعی و عاطفی ناشی از آن شده است، کمک کند. این درمان به کسانی که بدن آنها قادر به تولید هورمون مورد نیاز نیست، کمک می‌کند.
- دختران: اگر تخمدانها قادر به تولید استروژن مورد نیاز برای شروع بلوغ نباشد، فرد میتواند تحت درمان با داروی استروژن قرار گیرد. این دارو میتواند به شکل قرص بلعیدنی، یک پچ، لوسیون یا ژل باشد که بر روی پوست قرار داده میشود. پس از آن بلوغ شروع میشود. برخی از دختران نیاز به مصرف دارو در طی بزرگسالی خود دارند.
- پسران: اگر بیضه قادر به تولید تستوسترون مورد نیاز برای شروع بلوغ نباشد، فرد میتواند داروی تستوسترون را دریافت کند. مصرف این دارو میتواند به صورت یک تزریق ماهانه و یا قرار دادن یک پچ (به صورت روزانه)، مالیدن لوسیون یا ژل بر روی پوست به مدت چند ماه باشد. سپس بلوغ شروع خواهد شد. برخی از پسران به صورت مادام العمر نیاز به مصرف دارو خواهند داشت.
سوالات متداول درباره بلوغ دیررس
آیا بلوغ دیررس بر روی رشد نهایی کودک تاثیر می‌گذارد؟
این احتمال وجود دارد که بلوغ دیررس بر روی روند رشد فرزند شما تاثیر بگذارد. دختران و پسرانی که دچار بیماری مزمن گرانولوماتوز هستند همانند سایر کودکان رشد نمی‌کنند و این امر باعث میشود قد آنها کوتاه باشد.
آیا بلوغ دیررس خطرناک است؟
پاسخ این سوال منفی است و بلوغ دیررس به هیچ عنوان خطرناک نیست. اما از آن جایی که بلوغ دیررس دلایل زیادی دارد کودکانی که دچار این اختلال هستند باید مورد ارزیابی قرار بگیرد. در اکثر مواقع این اختلال از لحاظ پزشکی دلیلی ندارد. اگر فرزند شما متوجه شده است رشد جسمانی و ویژگی‌های فیزیکی او مانند دوستان و همسالانش نیست بسیار افسرده و ناراحت خواهد شد که باید احساسات او را در این شرایط کاملا جدی بگیرید.
بالاخره فرزند من کی به بلوغ می‌رسد آیا ممکن است دچار بلوغ زودرس شود؟
پاسخ این سوال مثبت است کودکانی که دچار بیماری گرانولوماتوز هستند گاهی اوقات با سرعت نسبتاً بیشتری به بلوغ می‌رسند.
آیا بلوغ دیررس بر روی توانایی باروری فرزند من در آینده تاثیر می‌گذارد؟
این مسئله به دلیل بلوغ دیررس در فرزند شما بستگی دارد. در صورتی که بلوغ دیررس موقت باشد مانند بلوغ دیررس در اختلال گرانولوماتوز هیچ تاثیری بر روی قدرت باروری فرزند شما نخواهد گذاشت اما برخی از اختلالاتی که بر روی هورمون‌ها تاثیر می‌گذارند می‌توانند باعث بروز مشکلات باروری شود. محققان در حال تلاش و مطالعه هستند تا بتوانند به بهبود قدرت باروری این گروه از افراد بپردازند.
آیا بلوغ دیررس در دختران و پسران به صورت برابر رخ میدهد؟
نمیتوان به طور قاطع به این سوال پاسخ داد زیرا پسران بیشتر از دختران مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرند علت این امر این است که اگر قد یک پسر کوتاه تر از پسران همکلاسی خود باشد این وضعیت باعث نگرانی او میشود و او را به همراه پدر و مادرش راهی مطب پزشک خواهد کرد.
عوارض احتمالی بلوغ دیررس چیست؟
بلوغ دیررس میتواند باعث احساس خجالت و استرس در نوجوانان شود.
چگونه می‌توانم به فرزندم که دچار بلوغ دیررس است کمک کنم؟
اکثر نوجوانانی که دچار بلوغ دیررس هستند به صورت طبیعی رشد می‌کنند و معمولاً هیچ گونه مشکلی برای آنها پیش نخواهد آمد. در صورتی که فاکتورهای هورمونی در بلوغ دیررس فرزند شما نقش داشته باشد پزشک به او دارو خواهد داد. حمایت عاطفی از نوجوانی که دچار بلوغ دیررس است بسیار ضروری و کمک کننده خواهد بود.
چه موقع باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر احساس می‌کنید که فرزند شما علائم و نشانه های بلوغ دیررس را دارد باید حتما آن را نزد پزشک ببرید تا علت اصلی مشکل مشخص شود.
