آناتومی غده تیروئید: عملکرد غده تیروئید و و هورمون تیروکسین
غده تیروئید بزرگترین غده در گردن است. غده تیروئید غده‌ای پروانه‌ای شکل و دارای دو لوب در هر سمت گردن است. بلندی کل ساختار غده تیروئید تقریباً ۲ اینچ (۵ سانتی‌متر ) است که دقیقاً زیر سیب آدم قرار می‌گیرد.
غده‌های بدن انسان به دو دسته‌ی درون‌ریز و برون‌ریز تقسیم می‌شوند. چون عملکرد غده تیروئید این است که هورمون‌ها را مستقیماً درون جریان خون آزاد کند، این غده نقشی کلیدی در سیستم غدد درون‌ریز دارد. غدد برون‌ریز برای ترشح کردن مواد از مجرا استفاده می‌کنند. غده تیروئید عمدتاً از طریق جذب ید از رژیم غذایی کار می‌کند و ید جذب شده را برای تولید هورمون‌های تیروئید تیروکسین (T4) (thyroxine) و تری یدوتیرونین (T3) (triiodothyronine) به کار می‌گیرد. غده تیروئید می‌تواند این هورمون‌ها را برای استفاده‌های بعدی ذخیره کند تا هورمون در موقع نیاز آزاد شود. هورمون‌های آزاد شده همراه با جریان خون در سراسر بدن حرکت می‌کنند تا به سلول‌های هدف برسند.
عملکرد غده تیروئید
غده تیروئید نقشی کلیدی در کنترل کردن متابولیسم بدن دارد. متابولیسم را در ساده‌ترین شکل می‌توانیم به عنوان توانایی بدن برای تبدیل غذا به انرژی تعریف کنیم. این “سوخت” در بدن افراد مختلف در سرعت‌های متفاوت‌ها سوزانده می‌شود، به همین دلیل است که گفته می‌شود متابولیسم برخی افراد “سریع” یا “آهسته” است. به علاوه تیروئید هورمون‌هایی را ترشح می‌کند که اندام‌های اصلی بدن را تنظیم می‌کند و هومئوستاز داخلی را حفظ می‌کند. یکی از متداول‌ترین و اصلی‌ترین عملکردهای بدن که غده تیروئید آنها را کنترل می‌کند، تنفس و ضربان قلب است.
کنترل وزن
غده تیروئید وزن بدن را نیز کنترل می‌کند، به همین دلیل است که وزن بیماران دچار ناراحتی‌های غده تیروئید نوسانات چشمگیری دارد. حتی دمای داخلی بدن و میزان کلسترول نیز ارتباط تنگاتنگی با ترشح هورمون تیروئید دارد.
افزایش فعالیت سلولی (متابولیک)
بال‌ها یا لوب‌های غده تیروئید عملکرد یکسانی دارند که همان، تولید هورمون تیروئید است. غده تیروئید اثرهای گسترده‌ای را ایجاد می‌کند که تقریباً تمام بافت‌های بدن را به کمک گذرگاه‌های غدد درون‌ریز، تحت تاثیر قرار می‌دهد. هورمون‌های تیروئید در سطح سلولی می‌توانند فعالیت سلولی (متابولیک) را افزایش دهند. هورمون تیروئید علاوه بر افزایش سرعت متابولیسم، بر سنتز پروتئین نیز اثر می‌گذارد. بنابراین هورمون تیروئید رشد طبیعی را تسهیل می‌کند، چون رشد به تولید مستمر پروتئین وابسته است.
محل غده تیروئید
همان‌طور که گفته شد غده تیروئید در جلوی گردن، یا به عبارت دقیق‌تر در جلوی نای قرار دارد. اگر ساختار غده تیروئید را از نزدیک بررسی کنید، متوجه رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای آن می‌شوید. تیروئید قرمز مایل به قهوه‌ای است، چون عصب‌های بسیار زیادی دارد و خون مورد نیاز آن توسط شریان‌های تیروئید فوقانی و تحتانی و شریان کاروتید خارجی تامین می‌شود. این ساختار دوبخشی با پلی به نام ایسموس به هم متصل می‌شود که در میان لوب‌ها قرار دارد.
آناتومی غده تیروئید
محل غده تیروئید را به راحتی می‌توانید در ذهن‌تان مجسم کنید، چون پزشکان این ناحیه را معمولاً حین معاینه بررسی می‌کنند. البته وقتی غده تیروئید در اندازه‌ی نرمال باشد، قابل مشاهده نیست و فقط وقتی متورم می‌شود، جلب توجه می‌کند. بااین حال محل قرارگیری تیروئید قبل از تولد تفاوت می‌کند و در پشت زبان در حال رشد قرار دارد؛ به عبارت دیگر غده تیروئید قبل از تولد تغییر محل می‌دهد و به جلوی گردن می‌آید. میزان جابه‌جایی تیروئید نیز مهم است، چون اگر تیروئید بسیار کمتر یا بیشتر از میزان ایده‌آل حرکت کرده باشد، مشکلاتی به وجود می‌آید که تیروئید زبانی (lingual thyroid) یکی از جدی‌ترین این مشکلات است؛ در این حالت تیروئید اصلاً حرکت نمی‌کند و پشت زبان باقی می‌ماند.
غده تیروئید به دلیل عملکردهای متعددش، غده‌ی بسیار مهمی به شمار می‌آید.
هورمون‌های غده تیروئید
غده تیروئید هورمون‌های T3 و T4 را تولید و آزاد می‌کند، به علاوه میزان ترشح هورمون‌های تیروکسین (T4) یا تری یدوتیرونین (T3) را می‌توان تنظیم کرد تا فرایندها شتاب بیشتری بگیرد یا آهسته‌تر شود. هورمون‌های تیروئید با استفاده از یدی تولید می‌شود که بعد از صرف غذا در خون جریان پیدا می‌کند و بعداً به ساختار فیزیکی هورمون‌ها می‌پیوندد.
ویژگی خاص سلول‌های تیروئید تشکیل دهنده‌ی این غده، جذب بالای ید است. تمام سلول‌های دیگر بدن برای مدیریت متابولیسم به غده تیروئید متکی هستند. نسبت هورمون T3 به T4 هشتاد به بیست درصد در یک غده‌ی سالم و با عملکرد مناسب است.
فعالیت تیروئید
کم‌کاری تیروئید
غده هیپوفیز و هیپوتالاموس کنترل کننده‌های اصلی فعالیت تیروئید هستند. وقتی میزان هورمون‌های T3 یا T4 بسیار پایین باشد، هیپوتالاموس با ترشح هورمون آزاد کننده TSH یا همان TRH (TSH-releasing hormone) واکنش نشان می‌دهد. TRH این پیام را به غده هیپوفیز می‌دهد که مقدار بیشتری از هورمون محرک تیروئید یا TSH (thyroid stimulating hormone) تولید کند. غده تیروئید نیز به نوبه‌ی خود با تولید هورمون تیروئید بیشتر در حلقه‌ی بازخورد واکنش نشان می‌دهد. میزان تولید این هورمون‌ها به خوبی با یکدیگر هماهنگ می‌شود تا تعادل بین هورمون‌های T3 و T4 برقرار گردد.
ترشح هورمون TSH تاثیر مستقیمی بر میزان هورمون‌های دیگر دارد. به طور خلاصه می‌توان گفت که TSH مانند یک محرک عمل می‌کند و غده تیروئید را وادار به ترشح مقدار هورمون بیشتر می‌کند. بالا بودن بیش از اندازه‌ی هورمون TSH علامت کم‌کاری غده تیروئید (hypothyroidism) است. بالا بودن میزان T3 و T4 به علائم زیر دامن می‌زند:
- اضطراب
- ریزش مو
- تحریک‌پذیری
- بیش‌فعالی
- لرزش دست
پرکاری تیروئید
از سوی دیگر وقتی سطح هورمون‌های T3 و T4 پایین‌تر از مقدار لازم برای عملکرد مناسب باشد، بدن دچار تغییراتی در جهت مخالف می‌شود. بالا بودن میزان هورمون تیروئید در درازمدت منجر به پرکاری تیروئید ( hyperthyroidism ) می‌شود. بالا بودن میزان T3 و T4این سیگنال را به غده هیپوفیز می‌دهد که هورمون TSH کمتری را در سیستم آزاد کند. علائم متداول پرکاری تیروئید به شرح زیر است:
- بی‌خوابی
- خستگی مزمن و بی‌حالی
- افسردگی
- دشواری در تمرکز
- درد عضلانی
سطح نرمال فعالیت تیروئید
بالا بودن میزان هورمون TSH به طور خلاصه، بیان کننده‌ی کم‌کاری تیروئید یا تولید نشدن میزان مناسب هورمون تیروئید برای حفظ عملکردهای بدن است. دلیل بالا بودن میزان TSH این است که بدن سعی می‌کند غده تیروئید را تحریک به تولید هورمون‌ها کند تا کمبود این هورمون‌ها جبران شود. در مقابل پایین بودن میزان هورمون TSH بیانگر فعالیت بسیار بالای غده تیروئیدی است که مقدار بسیار زیادی هورمون تیروئید تولید می‌کند. غده هیپوفیز در این حالت سعی می‌کند مانع ترشح هورمون TSH شود، تا به این ترتیب مانع از آن شود که غده تیروئید، هورمون‌های بیشتری را تولید کند.
تفاوت‌هایی در خصوص بازه مرجع هورمون TSH در خون وجود دارد، اما اگر سطح این هورمون در آزمایشی نیم یا کمتر باشد، این جواب احتمالاً نشانه‌ی پرکاری تیروئید است. وقتی سطح هورمون TSH بالاتر از بازه ۳ ـ ۵ باشد، احتمال کم‌کاری تیروئید بالا است. هرچند بحث‌های دامنه‌داری بر سر صحت این مقیاس در جامعه‌ی پزشکی وجود دارد، اما همچنان از این بازه برای تشخیص اختلالات تیروئید استفاده می‌شود. علاوه بر آزمایش خون، اسکن تیروئید با ید نیز نشان می‌دهد که آیا منشأ عدم تعادل هورمون تیروئید فقط یک ندول است یا کل غده تیروئید دچار مشکل است.
علل بیماری تیروئید
ابتلا به کم‌کاری یا پرکاری تیروئید می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. در حال حاضر بیش از ۲۰ میلیون امریکایی به نوعی بیماری تیروئید مبتلا هستند. احتمال ابتلا به بیماریهای تیروئید برای تمام گروه‌های سنی و نژادی وجود دارد. برخی نوزادانی که با نقص عملکرد غده تیروئید به دنیا می‌آیند، ممکن است از همان ابتدای زندگی به بیماری تیروئید مبتلا باشند. درصد شیوع بیماری تیروئید در میان زنان پنج تا هشت برابر بیشتر از مردان است.
بیماری غده تیروئید
بیماریهای تیروئید انواع مختلفی دارد، اما شایع‌ترین این بیماری‌ها را می‌توان برحسب عدم تعادل هورمون‌ها و مشکلات اصلی به چند گروه تقسیم کرد:
- تولید بالاتر یا پایین‌تر هورمون تیروئید
- رشد غیرعادی غده تیروئید
- وجود توده یا ندول داخل غده تیروئید
- سرطان تیروئید
در ادامه چند اختلال شایع تیروئید را توضیح می‌دهیم.
گواتر
گواتر (Goiter) بزرگ شدن غده تیروئید با منشأ غیرسرطانی است. گواتر عموماً در بیمارانی مشاهده می‌شود که ید کافی از رژیم غذایی خود دریافت نمی‌کنند. بااین توصیف گواتر در نقاطی از جهان که غذاها سرشار از ید نیست، شایع‌تر است، همچنین زنان بالای ۴۰ سال بیشتر در معرض خطر ابتلا به گواتر قرار دارند. از علائم گواتر می‌توان به تورم یا خشکی و گرفتگی گردن، مشکلات تنفسی و بلع، گرفتگی صدا و خس خس سینه اشاره کرد. این نشانه‌های بالینی معمولاً فقط زمانی بروز می‌یابد که غده تیروئید بیمار به اندازه کافی بزرگ شده باشد. گواتر با عمل جراحی یا دریافت دوزهای ید رادیواکتیو درمان می‌شود.
بیماری هاشیموتو
بیماری هاشیموتو (Hashimoto’s disease) یکی از اختلال‌های تیروئید و شایع‌ترین علت کم‌کاری تیروئید است. این بیماری زمانی بروز می‌یابد که سیستم ایمنی بدن بیمار به اشتباه به غده تیروئید حمله کند؛ توانایی بدن برای تولید هورمون‌ها در اثر ابتلا به این اختلال خودایمنی مختل می‌شود. شایع‌ترین نشانه‌های بیماری هاشیموتو شامل خستگی مزمن، افزایش وزن جزئی، خشکی پوست و مو، افسردگی، رنگ‌پریدگی و بزرگ شدن گواتر می‌شود. در حال حاضر درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد.
بیماری گریوز
بیماری گریوز (Grave’s disease) شایع‌ترین علت پرکاری تیروئید و نقطه‌ی مقابل بیماری هاشیموتو است. بیماری گریوز غده تیروئید را تحریک به تولید مقدار بیشتری از هورمون تیروئید می‌کند و به علائمی مانند اضطراب، خستگی مزمن، لرزش دست، تعریق شدید، اختلال خواب، اسهال، گواتر و برآمده شدن چشم‌ها یا مشکلات بینایی دامن می‌زند. داروهای بتابلاکر، ضداضطراب، ضدتیروئید و ید رادیواکتیو برای درمان این عارضه تجویز می‌شود، بتابلاکرها ضربان قلب را کند می‌کنند.
ندول‌های تیروئید
گره‌ها یا ندول‌های تیروئید به زائده‌هایی گفته می‌شود که در اثر ابتلا به بیماری هاشیموتو یا کمبود ید روی غده تیروئید رشد می‌کنند. این ندول‌ها عمدتاً خوش‌خیم هستند، هرچند احتمال سرطانی بودن آنها نیز وجود دارد. از نشانه‌های متعدد ندول تیروئید می‌توان به ضربان قلب بالا، عصبی بودن، رعشه، کاهش وزن و اشتهای زیاد اشاره کرد.
