غدد جنسی با ترشح هورمون‌های جنسی ( تستوسترون در مردان و استروژن و پروژسترون در زنان)، فعالیت‌های جنسی را تنظیم می‌نمایند. غدد جنسی در مردان بیضهها (Testis) و در زنان تخمدان‌ها (Ovary) هستند که علاوه بر ترشح هورمون‌های جنسی، مسوولیت تولید اسپرم در جنس مذکر (اسپرماتوژنز) و تولید تخمک در جنس مونث (اووژنز) را نیز برعهده دارند. به طور معمول، هیپوتالاموس در مغز، هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) یا همان هورمون‌های جنسی را آزاد می‌کند. این هورمون باعث تحریک غده هیپوفیز شده و غده هیپوفیز هم باعث آزادسازی برخی هورمون‌های جنسی می شود. اگر فردی سالم باشد این هورمون‌ها در زنان به تخمدان‌ها و در مردان به بیضهها رفته و هورمون‌هایی را آزاد می‌کنند که موجب بلوغ جنسی زن و مرد می‌گردند. قبل از بلوغ، هر نوع تغییر در آزادسازی این هورمون‌ها باعث فقدان هورمون‌های جنسی و جلوگیری از بلوغ جنسی طبیعی می‌شود.
غدد جنسی
هورمون‌ها در هر مرحله از رشد نقش کنترل کننده‌ای ایفا می‌کنند. از روز اول تولد یک کودک تا سال‌های بازنشستگی، در بدن هورمون‌هایی تولید و ترشح می‌شوند تا بتوانند از پس پیچیدگی‌های بدن انسان بر بیایند. غدد جنسی اندام‌هایی هستند که هورمون‌های جنسی و سلول‌های تولید مثل را تولید می‌کنند. هورمون‌های جنسی توسط بخش قشری غدد آدرنال ( غدد فوق کلیوی ) تولید می‌شوند. با این حال، ترشح هورمون‌های جنسی از بخش قشری آدرنال در مقایسه با مقدار تولید شده توسط غدد جنسی بسیار کمتر است.
غدد جنسی در زنان و مردان
تخمدان‌ها
تخمدان‌ها غدد جنسی جنس مونث هستند. تخمدان‌ها اندام‌هایی جفتی هستند که در حفره لگن قرار گرفته‌اند. تخمدان‌ها اندام‌هایی هستند که تخمک را تولید می‌کنند، تخمک سلول تولید مثل در زنان است که در صورت بارور شدن، جنین را به وجود می‌آورد. تخمدان‌ها هورمون‌های استروئیدی نیز تولید می‌کنند. تخمدان‌ها از بدو تولد در بدن یک نوزاد دختر وجود دارند ، اما تا زمان بلوغ فعالیتی ندارند. در دوران بلوغ ، تخمدان‌ها توسط هورمون‌های تروپیک که از غده هیپوفیز قدامی ترشح می‌شوند تحریک شده ، و این منجر به چرخه منظم تخمدان‌ها می‌شود که زنان تا زمان یائسگی آن را تجربه می‌کند.
اندازه و محل تخمدان‌ها
زنان به طور معمول با دو تخمدان که با لوله‌هایی به رحم متصل هستند متولد می‌شوند. قبل از بلوغ ، تخمدان‌ها صرفا دسته‌های بلندی از بافت هستند. زمانی که یک زن به بلوغ می‌رسد ، تخمدان‌هایش نیز بالغ می‌شوند. با بالغ شدن ، تخمدان‌ها به اندازه یک انگور بزرگ شده‌اند. تخمدان‌ها در دو طرف رحم در برابر دیواره لگن در منطقه ای به نام حفره تخمدانی قرار گرفته‌اند. تخمدان‌ها توسط رباط‌هایی به رحم متصل شده و در جای خود نگه داشته می‌شوند.
هورمون‌های تخمدان‌ها: استروژن و پروژسترون
استروژن یک هورمون استروئیدی است که در کنترل و جهت‌دهی رشد جنسی زنان نقش دارد. استروژن وظیفه تحریک رشد خصوصیات جنسی ثانویه زنان را بر عهده دارد. خصوصیات جنسی ثانویه ویژگی‌های ویژه زنانه یا مردانه‌ای هستند ، که مستقیما با تولید مثل مرتبط نیستند. بنابراین ، در یک زن ، استروژن در مواردی مانند رشد سینه‌ها ، بزرگ شدن باسن و رشد موهای بدن دخیل است.
استروژن در هماهنگی با پروژسترون ، که یک هورمون استروئیدی است و رحم را برای دریافت تخم بارور شده و حفظ بارداری آماده می‌کند، کار می‌کند. اگرچه این که بگوییم پروژسترون توسط تخمدان‌ها ترشح می‌شود حرف صحیحی است، اما درست‌تر آن است بگوییم این هورمون توسط جسم زرد تخمدان‌ها تولید می‌شود. جسم زرد ساختاری است که پس از آزاد شدن تخمک از تخمدان‌ها در آن‌ها ایجاد می‌شود.
بنابراین، جسم زرد ساختاری است که پس از تخمک گذاری، یعنی رهاسازی تخمک از تخمدان، باقی می‌ماند. این ساختار پس از تخمک گذاری برای چند روز هورمون پروژسترون تولید می‌کند و بعد از آن، در صورتی که بارداری اتفاق نیفتد، تخریب می‌شود. اگر حاملگی اتفاق بیفتد، جسم زرد باقی مانده و تولید پروژسترون ادامه می‌یابد.
تولید پروژسترون باعث می‌شود که پوشش رحم حفظ شده و از بین نرود. تولید پروژسترون از جسم زرد تا زمانی که جفت به اندازه کافی بزرگ شود ادامه می‌یابد. بنابراین ، ترشح استروژن و پروژسترون از تخمدان‌ها برای تولید مثل امری ضروری است. تولید ناکافی این هورمون‌ها ، به شدت توانایی زنان برای باردار شدن و حفظ جنین را کاهش می‌دهد.
هورمون‌های ترشح شده توسط غده هیپوفیز قدامی تخمدان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ترشحات هورمونی یک غده درون‌ریز، باعث می‌شود تا یک غده درون ریز دیگر هورمون‌های خود را ترشح کند. هورمون لوتئینه کننده یا LH، هورمونی است که از غده هیپوفیز قدامی ترشح شده، تخمدان‌ها را تحت تأثیر قرار داده و باعث تخمک‌گذاری و در نهایت منجر به ایجاد جسم زرد می‌شود. هورمون محرکه فولیکولی ، یا FSH ، هورمون تروپیک دیگری است که از هیپوفیز قدامی ترشح شده و در تولید تخمک نقش دارد.
بیماری‌ها و مشکلات تخمدان‌ها
بیشتر مشکلات و اختلالات تخمدان در اثر کیست ایجاد می‌شوند. کیست‌های تخمدان ، که در تخمدان‌ها رشد می‌کنند بسیار شایع هستند و بیشتر خانم‌ها حداقل یک بار در عمر خود به آن دچار می‌شوند. اکثر خانم‌ها حتی متوجه نمی‌شوند کیست تخمدان دارند ، زیرا این کیست‌ها معمولا دردناک نبوده و عوارض نگران کننده‌ای ندارند.
سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) بیماری است که مشخصه آن وجود کیست‌های متعددی است که به دلیل کمبود یا فقدان هورمون‌هایی که باعث آزاد شدن تخمک از فولیکول می‌شوند ، روی قشر خارجی تخمدان‌ها رشد می‌کنند. این اختلال می‌تواند منجر به نازایی و سایر عوارض جدی مانند بیماری قلبی ، دیابت یا سکته مغزی شود.
کیست‌های تخمدان گاهی اوقات سرطانی می‌شوند. از هر 75 نفر خانم یک نفر به سرطان تخمدان مبتلا می‌شود. امروزه آزمایش‌هایی وجود دارند که انجام آن‌ها به تشخیص احتمال ابتلای یک زن به سرطان تخمدان کمک می‌کند. در مواردی ، بعضی زنان تصمیم می‌گیرند به عنوان یک اقدامات پیشگیرانه تخمدان‌های خود را خارج کنند.
بیضهها
بیضهها دو عضو بیضی شکل در سیستم تولید مثل مردان هستند. هر بیضه در کیسه‌ای از جنس پوست که به آن اسکروتوم یا کیسه بیضه گفته می‌شود قرار گرفته است. کیسه‌های بیضه بیرون از بدن، در جلوی لگن، نزدیک بخش فوقانی ران‌ها آویزانند. ساختارهای داخلی بیضهها برای تولید و ذخیره اسپرم، تا زمانی که آنقدر کامل شوند که برای انزال مناسب باشند،اهمیت زیادی دارند. بیضه همچنین هورمونی به نام تستوسترون تولید می‌کند. این هورمون مسوولیت ایجاد میل جنسی، باروری و تولید توده عضلانی و استخوانی را بر عهده دارد.
بیماری‌ها و مشکلات بیضه
مشکلات زیادی ممکن است بیضهها را درگیر کنند. در اینجا از برخی از رایج‌ترین آن‌ها نام می‌بریم.
هیدروسل
هیدروسل وقتی اتفاق می‌افتد که مایع اضافی در حفره‌های اطراف یکی از بیضهها تجمع پیدا کند. این مشکل گاهی از بدو تولد وجود دارد، و گاهی ممکن است در اثر آسیب یا التهاب ایجاد شود.
علائم هیدروسل شامل موارد زیر است:
- تورم بیضه که به مرور زمان بیشتر می‌شود
- وجود دردی خفیف در اسکروتوم
- احساس سنگینی در اسکروتوم
هیدروسل معمولاً نیازی به درمان ندارد مگر اینکه بسیار بزرگ یا دردناک باشد. هیدروسل در بیشتر موارد خود به خود برطرف می‌شود، اما در موارد شدید ممکن است به جراحی نیاز داشته باشد.
پیچ خوردگی بیضه
پیچ خوردگی بیضه به حالتی گفته می‌شود که بیضه در داخل کیسه بیضه ( اسکروتوم) چرخیده باشد. این امر می‌تواند باعث پیچش طناب منوی ، انسداد جریان خون ، عملکرد اعصاب و انتقال اسپرم به اسکروتوم شود.
علائم پیچ خوردگی بیضه شامل موارد زیر است:
- درد شدید اسکروتوم
- تورم بیضه
- درد پایین شکم
- حالت تهوع
- استفراغ
- احساس اینکه بیضه از جای خود خارج شده
- ادرار کردن بیش از حد معمول
موارد متعددی می‌توانند باعث پیچ خوردگی بیضه شوند، از جمله:
- آسیب دیدن اسکروتوم
- ورزش کردن بیش از حد طولانی یا سخت
- قرار گرفتن در معرض سرما
- حرکت آزاد بیضه در اسکروتوم در اثر یک بیماری ژنتیکی
پزشک می‌تواند پیچ خوردگی بیضه را با حرکت دادن بیضه با دست درمان کند. در برخی از موارد ممکن است نیاز به جراحی باشد تا پیچ خوردگی طناب منوی را برطرف کنند.
ارکیت یا ورم بیضه
منظور از ارکیت، تورم یا التهاب بیضهها است. ورم بیضه یا ارکیت، نیز مانند اپیدیدیمیت ( التهاب مجاری اپیدیدیم) ، اغلب در اثر عفونتهای ناشی از بیماری‌های آمیزشی ( یا عفونتهای منتقله آمیزشی / STI) ایجاد می‌شود.
علائم ورم بیضه شامل موارد زیر است:
- درد و حساسیت بیضه
- تورم بیضه
- تب
- حالت تهوع
- استفراغ
هم عفونت باکتریایی و هم عفونت ویروسی، می‌توانند باعث بروز ورم بیضه شوند. استفاده از ترکیبی از داروهای آنتی‌بیوتیک یا داروهای ضد ویروسی به همراه داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی و کمپرس سرد می‌تواند به کاهش ناراحتی و درد کمک کند. ورم بیضه معمولاً در عرض 7-10 روز برطرف می‌شود.
هیپوگنادیسم
هیپوگونادیسم یا کم کاری غدد جنسی در مردان وقتی اتفاق می‌افتد که بدن یک مرد به اندازه کافی تستوسترون تولید نکند. این مساله ممکن است در اثر وجودی مشکلی در بیضه و یا اینکه مغز به درستی تولید هورمون را تحریک نکند، ایجاد شود.
بعضی افراد با این شرایط متولد می‌شوند، اما بعضی دیگر ممکن است به دلیل آسیب‌دیدگی ، عفونت یا شرایط دیگری که باعث اختلال در تولید تستوسترون می‌شود، دچار آن شوند.
علائم هیپوگنادیسم که بسته به سن افراد متفاوت است شامل موارد زیر می‌باشد:
- در نوزادان. ممکن است دستگاه تناسلی کاملاً مردانه نبوده ، و یا ممکن است هر دو مجموعه دستگاه تناسلی ( زنانه و مردانه) وجود داشته باشد.
- در نوجوانان. علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- عدم رشد عضلات
- رشد کم موهای بدن
- بم نشدن صدا
- رشد غیرمعمول دست‌ها و بازوها نسبت به بقیه بدن
- در بزرگسالان. علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- کمبود باروری
- ریزش موهای بدن
- رشد بافت پستان
- از دست دادن تراکم استخوان
- عدم توانایی در نعوظ
هیپوگنادیسم معمولاً با درمان جایگزینی هورمون درمان می‌شود. درمان بر اساس به این که منشاء تولید کم تستوسترون ، مغز باشد یا بیضه انجام می‌شود.
سرطان بیضه
سرطان بیضه هنگامی اتفاق می‌افتد که سلول‌های سرطانی در بافت بیضه تکثیر شوند. این سرطان معمولاً از ساختارهای لوله‌ای بیضه که در تولید اسپرم دخیلند، شروع می‌شود.
علت سرطان بیضه همیشه روشن نیست.
علائم سرطان بیضه می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- وجود توده در بیضه
- احساس سنگینی در اسکروتوم
- وجود مایعاتی در اسکروتوم
- درد بیضه
- درد شکم یا کمر
- تورم یا حساسیت بافت پستان
بعضی اوقات ، پزشک می‌تواند صرفا بافت سرطانی را با جراحی خارج کند. در موارد دیگر ، ممکن است لازم باشد که یک بیضه به طور کامل برداشته شود. پرتودرمانی یا شیمی درمانی نیز می‌توانند به از بین بردن سلول‌های سرطانی کمک کنند.
نکاتی برای سالم نگه داشتن بیضهها
با رعایت موارد زیر می‌توانید به سالم نگه داشتن اسکروتوم و بیضه‌های خود کمک کنید:
ماهانه یک خودآزمایی بیضه انجام دهید
با استفاده از انگشتان خود ، هر بیضه را در کیسه بیضه خود بچرخانید. دقت کنید که ایا به اثاری از تورم و یا مناطقی که نسبت به لمس حساس باشند برمی‌خورید یا خیر.
مرتباً حمام کنید
هر روز دوش بگیرید یا حمام کنید تا کل ناحیه تناسلی شما تمیز شود. این کار خطر ابتلا به عفونت، که می‌تواند منجر به عوارض دیگری شود را کاهش می‌دهد. آلت تناسلی و کیسه‌های بیضه خود را بعد از حمام کاملا خشک کنید. رطوبت محبوس در این منطقه بستر خوبی برای تکثیر سریع باکتری‌ها است.
لباس‌های راحت و گشاد بپوشید
سعی کنید از پوشیدن لباس زیرها و شلوارهای تنگ خودداری کنید. اجازه دهید کیسه بیضه شما به طور طبیعی از بدنتان آویزان باشد. این کار به پایین نگه داشتن دمای اسکروتوم و جلوگیری از صدمات کمک می‌کند.
هنگام رابطه جنسی از کاندوم استفاده کنید
در هنگام انجام هر نوع فعالیت جنسی که آلت تناسلی در آن دخیل است، از کاندوم استفاده کنید. این کار به جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های مقاربتی که بیضهها و اسکروتوم را درگیر می‌کنند کمک می‌کند.
